Հայ Քրիստոնեություն. սկիզբը
Ըստ ավանդության, Հայաստանում քրիստոնեական առաքելություններն իրականացրել են առաքյալներ սբ. Թադեոսն ու սբ. Բարդուղիմեոսը: Եկեղեցու նվիրապետական կառուցվածքը չորրորդ դարասկզբին ստեղծեց Գրիգոր Լուսավորիչը: Այդ ժամանակ Հայաստանում իշխում էր քրիստոնեությունը հալածող Տրդատ Գ Արշակունին, ով սուրբ կույսեր Հռիփսիմեի և Գայանեի, ինչպես նաև նրանց ուղեկցուհիների նահատակության հեղինակն էր: Նա հրամայել էր նաև բանտարկել Գրիգորին, ով, սակայն, կարողացավ դարձի բերել թագավորին և նրա արքունիքը: Եպիսկոպոս ձեռնադրվելով Կեսարիայում (314/315 թթ.)՝ նա հանգեցրեց քրիստոնեության ամրապնդմանը Հայաստանում, որն այնուհետ դարձավ պետական կրոն: Գրիգորի առաջին աթոռանիստը Աշտիշատն էր: Նրա հետնորդները ժամանակի ընթացքում ընդունեցին կաթողիկոսների տիտղոս և տեղափոխվեցին Վաղարշապատ (ներկայիս Էջմիածնի մի մասը), որտեղ, ըստ ավանդության, Գրիգորին հայտնվեց ինքը՝ Քրիստոսը՝ իջնող կրակի տեսքով: Մայր Աթոոը Հայաստանի քաղաքական կենտրոնների փոփոխության հետ մեկտեղ հետագայում փոխադրվեց Դվին, Ախթամար, Արգինա, Անի, Սեբաստիա, Կարմիր-Վանք, Ծովք, Հռոմկլա և Սիս:
Հինգերորդ դարասկզբին Մեսրոպ Մաշտոցը ստեղծեց հայոց այբուբենը, ինչն իր հերթին թույլ տվեց ներդրել հայոց լեզուն ծիսակարգի մեջ: Հայտնվեցին Աստվածաշնչի և պատարագային գրքերի թարգմանություններ, սկսեց ձևավորվել ինքնուրույն հայկական ծեսը: Թարգմանվեցին նաև հունական և սիրիական փիլիսոփաների և աստվածաբանների աշխատանքներ: Շնորհիվ սեփական ծիսակարգի՝ հայերն անջատվեցին որպես առանձին քրիստոնեական եկեղեցի: Այն փորձում էր մասնակցել ողջ քրիստոնեության կրոնական կյանքին, որն այդ ժամանակ ծվատվում էր ուսմունքային վեճերով (արիոսականություն, նեստորականություն, մոնոֆիզիտություն): Գրիգոր Լուսավորչի որդին՝ Արիստակեսը, մասնակցեց Նիկիայի Ա տիեզերական ժողովին, իսկ նրա հետնորդները ընդունեցին Կոստանդնուպոլսի (381) և Եփեսոսի (431) տիեզերական ժողովների որոշումները:
Քաղկեդոնի տիեզերական ժողովի դոգմաների մերժումը. եկեղեցական մեկուսացման ծագումը
Հայոց Թագավորության անկումից հետո (428) պարսիկներն իրենց ենթակա դարձրած տարածքը վերափոխեցին Պարսկահայք նահանգի (մարզի) և փորձեցին այնտեղ վերականգնել նախկին կրոնը (զրադաշտականությունը): Ի պաշտպանություն քրիստոնեությանը՝ ապստամբություն բռնկվեց Վարդան Մամիկոնյանի առաջնորդությամբ: Չնայած Վարդանանք կոչված և հայ եկեղեցու կողմից հետագայում սրբերի շարքը դասված ապստամբների կրած պարտությանը (451)՝ երկրի քրիստոնեական բնույթը պահպանվեց:
Քաղկեդոնի 4-րդ տիեզերական ժողովին (451), որը սահմանեց «Մեկ Քրիստոս՝ երկու բնությամբ» ուսմունքը, մասնակցեցին եպիսկոպոսներ միայն Հայաստանի այն հատվածից, որն այդ ժամանակ գտնվում էր Հռոմեական Կայսրության ենթակայության ներքո: Մյուս կողմից, Պարսկահայքում եկեղեցին Քրիստոսի էության մասին մեծ բանավեճի ընթացքում ընտրեց այն աստվածաբանական միտումը, որը քրիստոնեության մեծամասնության կողմից հավանության չէր արժանացել և Դվինի Բ ժողովին (555) հավանություն տվեց Քաղկեդոնի տիեզերական ժողովի կողմից դատապարտված մոնոֆիզիտությանը՝ համոզմունքով, որ պաշտպանում է Եփեսոսի տիեզերական ժողովում մշակված երրորդության ուսմունքը: Ընդունվեց քննարկվող հարցի այն մեկնաբանությունը, որը մի ժամանակ առաջարկում էր Կյուրեղ Ալեքսանդրացին, գրելով՝ «Մի է բնութիւն Բանին մարմնացելոյ»: Ժամանակի ընթացքում հայ դոկտրինալ մեկնաբանությունները մոտեցան Քաղկեդոնում ընդունված սահմանմանը, սակայն Հայաստանյայց Եկեղեցին հետևողականորեն հրաժարվում էր այդ ժողովի (և հետագա ժողովների) ներառմանը տիեզերական՝ «Էկումենիկ» ժողովների ցանկում:
Հայերը շրջանառության մեջ մտցրեցին նաև սեփական օրացույց, որը սկիզբ էր առնում Հուլյան դարաշրջանի 552 թվականից: Այդ քայլի հետևանքն էր ժամանակ առ ժամանակ Զատկի տոնի չհամընկնելը: Հայերը սկսեցին այլ քրիստոնյաների Զատիկն անվանել կեղծ («ծուռ»):
Հարկ է սակայն նշել, որ Հայկական եկեղեցում միշտ էլ գոյություն է ունեցել միտում որը միասնական է եղել Ընդհանրական եկեղեցու հետ և այսօրվա հայ կաթոլիկ եկեղեցին դրա իսկ շարունակողն է:
Հայ Եկեղեցու դիրքորոշումը Բյուզանդիայի և Հռոմի նկատմամբ
Բյուզանդական եկեղեցին բազմիցս փորձել է մնացած հայերին հակել կրոնական միասնականության՝ հայ քրիստոնեությանը վերաբերվելով որպես հերետիկոսականի: Առավել սուր ձևով դա տեղի ունեցավ տասնմեկերորդ դարի առաջին կեսին: Այդ ժամանակ բազում հայեր միացան բյուզանդական եկեղեցուն: Արդյունքում ազգային եկեղեցին նրանց համարեց ոչ միայն հավատքի, այլ նաև ազգի դավաճաններ՝ մերժելով նրանց իրենց հայ անվանելու իրավունքը: Քաղկեդոնացի (ուղղափառ) հայերի փոքրիկ համայնքներ գոյատևեցին դարեր շարունակ, սակայն, դրանք այլևս մեծ դեր չխաղացին:
Հայաստանի և Հռոմի եկեղեցիների միջև առաջին պաշտոնական շփումները տեղի ունեցան Գրիգոր Բ Վկայասեր կաթողիկոսի և Գրիգորիոս VII պապի օրոք, 1080 թվականին: Հռոմի Պապը, ում խնդրել էին միջամտել հույների հետ ունեցած վեճերին, ճանաչեց հայ եկեղեցին որպես ուղղափառ՝ կոչ անելով, սակայն, ընդունել քաղկեդոնյան որոշումները և իրականացնել ծիսակարգային բարեփոխումներ: Այս առաջին շփումը խոշոր հետևանքներ չունեցավ, քանի որ աշխարհագրական հեռավորությունը դրան խոչնդոտ հանդիսացավ: Դրությունը փոխեցին խաչակրաց արշավանքները:
Կիլիկյան Հայաստանի Թագավորություն. եկեղեցիների առաջին միավորումը
Սելջուկյան թուրքերի և թուրքմենների ներխուժումից հետո թափ առավ հայ բնակչության միգրացիան դեպի Կիլիկիա, ուր տասներկուերորդ դարում ձևավորվեց Կիլիկյան Հայաստանի Թագավորությունը: 1199 թվականին Լևոն Ա Ռուբինյանը թագավոր թագադրվեց Տարսոնում, Մայնցի արքեպիսկոպոս Կոնրադ ֆոն Վիտտելսբախի կողմից, ով գործում էր երկակի դերում՝ որպես պապական լեգատ և կայսեր՝ Հայնրիխ VI Հոհենշտաուֆի ներկայացուցիչ: Պապական առաջնորդությունը ընդունվում էր թագավորության քաղաքական-եկեղեցական վերնախավի կողմից: Թագավորները և բարոնները դիմում էին պապերին արձակումների, շնորհների և վճիռների համար: Խաչակրաց միապետություների կոալիցիայում Կիլիկյան Հայաստանը դարձավ միակ երկիրը, որի եկեղեցին լատինական չէր, բայց, չնայած դրան, նրա ժողովուրդը դասվում էր եվրոպական մշակութային շրջանակին:
Այդ ժամանակ անգամ լեգենդ ստեղծվեց, որի համաձայն Գրիգոր Լուսավորիչը Տրդատ Գ թագավորի հետ միասին պետք է այցելեին կայսր Կոստանդին Մեծին և Հռոմի Պապ Սեղբեստրոս I-ին Հռոմում և պակտ կնքել, որի կարևոր մասն էր կազմում ողջ Արևելքում առաքելություններ իրականացնելու համար Գրիգորին պապական լիազորությունների շնորհումը: Այդ լեգենդն արդարացնում էր հայ եկեղեցու ավտոկեֆալիայի (ինքնուրույնության) հռոմեական ծագման և նրա կաթոլիկ բնույթի մասին պնդումը:
Սուրբ Աթոռը հայերին համարում էր ուղղափառ, իսկ նրանց եկեղեցին, հատկապես Կիլիկյան Հայաստանում, իր հետ միասնության մեջ գտնվող: Թեպետ, բյուզանդական աստվածաբաններին հետևելով, Հռոմում քննադատվում էին հայկական ծիսական առանձնահատկությունները, սակայն դրանք կապակցված չէին դավանաբանական հարցերի հետ: Բացի այդ, հայ եկեղեցում ընդունվում էին որոշ լատինական սովորույթներ՝ եպիսկոպոսների խույրերն ու գավազանները, Խոստովանության աղոթքը, պատարագի սկզբին Սաղմոս 42 (43) երգը, իսկ դրա ավարտին՝ Ավետարան ըստ Հովհաննեսի ընթերցումը (1:1-14), խորհուրդների քանակը (յոթ):
Հայ կաթոլիկությունը տասնչորսերորդ դարում՝ Մեծ Հայք, Սարայ, Ղրիմ, Չինաստան, Իտալիա
Տասնչորսերորդ դարում ֆրանցիսկների միաբանությունը կարողացավ հռոմեական եկեղեցու հետ միասնության բերել Արտազի Սբ. Թադևոս վանքի արքեպիսկոպոսին, ով համարվում էր Մեծ Հայքի կաթողիկոսի վիկարիոսը (դպիրը): Կաթոլիկությունն այնտեղ տևեց մինչև հաջորդ դարի սկզբիը, այսինքն՝ տեղական դքսության փլուզումը, կաթոլիկների տեղահանումը և նոր (թուրքմեն) տիրակալների կողմից արքեպիսկոպոսության աթոռանիստի հանձնումը ոչ կաթոլիկ հայերին: Ֆրանցիսկների ազդեցության տակ Սուրբ Աթոռին իրենց հպատակությունը ճանաչեցին նաև Վոլգա գետի ափերին տեղակայված Սարա քաղաքի եպիսկոպոս Ստեփանոսը և Ղրիմի արքեպիսկոպոս Առաքելը: Կաթոլիկ հայերը կարևոր ներդրում կատարեցին ֆրանցիսկների կողմից մոնղոլական կայսրության ընդարձակ տարածքներում քրիստոնեության տարածման գործում: Նրանք կաթոլիկ տաճար հիմնեցին Պեկինում և եկեղեցի՝ Քվանչժոու քաղաքում (Զայթոնում)՝ Թայվանի Նեղուցի հարևանությամբ:
Իրենց հերթին, դոմինիկյանները հայերեն էին թարգմանում կաթոլիկ փիլիսոփաների և աստվածաբանների, այդ թվում` Սբ. Թովմա Աքվինացու գրությունները, ինչը նպաստեց հայ փիլիսոփայական և աստվածաբանական մտքի աշխուժացմանը՝ նույնիսկ տեղի ունենալով Հռոմի հետ միասնության հակառակորդների շարքերում: Այդ գործողությունների մտավոր կենտրոնն էր հանդիսանում Նախիջևանի մոտ գտնվող Քռնայի Սբ. Մայր Աստվածածնի վանքը: 1331 թվականին տեղի հայ վանականներն ընդունեցին դոմինիկյան հագուստն ու կանոնը: Արդյունքում հիմնադրվեց Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի միասնական եղբայրների միաբանական կոնգրեգացիան, որն օգտագործում էր լատինական ծիսակարգը հայերեն լեզվով: Նախիջևանի հայ կաթոլիկ թեմը սկզբում ընդգրկվեց Պարսկաստանի Սոլթանիե մետրոպոլիայի կազմում:
Մերձավոր Արևելքում խաչակրաց երկրների անկման հետ մեկտեղ բազում հայ վանականներ ապաստան գտան Իտալիայում, որտեղ հիմնադրվեց դոմինիկյանների հետ կապված Սբ. Բարսեղ Կեսարացու հայ եղբայրների միաբանական կոնգրեգացիան, որի կենտրոնական նստավայրը գտնվում էր Ջենովայի Սբ. Բարդուղիմեոս վանքում: Երկու հայ-կաթոլիկ կոնգրեգացիաները 1356 թ. հաստատեց Իննոցենտ VI Հռոմի Պապը: Հայկական վանքերը Իտալիայում թիկունք և ապաստարան էին հանդիսանում Արևելքից եկող վանականների համար:
Հայ կաթոլիկությունը XIV դարում. Լեհաստան
XIV դարի կեսերին սկիզբ է առնում Լեհաստանում հայ կաթոլիկության պատմությունը: 1354 թվականին այստեղ հայտնվեց Արտազի Սբ. Թադևոս վանքի արքեպիսկոպոս Զաքարիան: Նրա ուղևորության նպատակն էր, անկասկած, հայ կաթոլիկների կրոնական կյանքի կազմակերպումը Կազիմիր Մեծի կողմից գրավված ռուսինական տարածքներում, մասնավորապես Լվովում: Լեհաստանում եպիսկոպոսի կացության հետքն է հանդիսանում Կրակովից Լվով տանող ճանապարհի մոտ գտնվող Բոխնիա քաղաքի սբ. Նիկողայոս հռոմեակաթոլիկ եկեղեցական ծխի բարեպաշտ եղբայրությանը նրա կողմից տրված արտոնությունը:
Լվովի հայ համայնքին ծառայելու համար 1363 թվականին ձեռնադրվեց առաջին եպիսկոպոսը՝ Գրիգոր Մեծը: Արարողությունը տեղի ունեցավ Կիլիկյան Հայաստանի մայրաքաղաք Սիսում: Այս կերպ, գրեթե միաժամանակ, Լեհաստանում հայտնվեցին լատինական պատարագն ընդունող հայեր, ովքեր ենթարկվում էին Կաթոլիկ եկեղեցու կառույցներին, և հայկական ծիսակարգն ընդունող հայեր, ովքեր ենթարկվում էին իրենց եպիսկոպոսին, ով սկիզբ դրեց այն եկեղեցական կազմակերպությանը, որն ընդունում էր կիլիկյան, իսկ XV դարի կեսից ի վեր՝ էջմիածինյան կաթողիկոսների գերիշխանությունը:
Աղբյուրների հիման վրա հաստատված է նաև 1369-1378 թվականներին Լեհաստանում ևս մեկ հայ կաթոլիկ վանականի՝ Հակոբի գործունեությունը, ով կրում էր Կիևի եպիսկոպոսի տիտղոսը: Լեհաստանում նա գործում էր որպես Լեհաստանի Թագավորությանը ենթակա Ռուսիայի տարածքում միակ կաթոլիկ հովվապետ: Հակոբը բնակվում էր Լվովի Սբ. Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցու հարևանությամբ գտնվող ունիատ եղբայրների վանքում, որի գոյության մասին առաջին հիշատակումը թվագրվում է 1371 թ.: Այդ վանքի վանականներին էր պատկանում Լվովի մոտակայքում գտնվող Խոդովիցա գյուղը՝ նվիրված ոմն Պետրոսի կողմից: Վերջերս հնագիտական պեղումների ժամանակ Սբ. Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցում հայտնաբերվել է քարե խաչքար, որը XIV դարի հայ կաթոլիկ կրոնական ծիսակատարությունների վկայություն է հանդիսանում: Հակոբ եպիսկոպոսի մարմինն ամփոփվեց Լվովում՝ Դոմինիկյանների վանքում: Ըստ դոմինիկյան ավանդույթի, ազգությամբ հայ էր նաև խելմյան լատինական ծեսի եպիսկոպոս Ստեփանը՝ Լվովից (1383):
Լեհաստանում առաջին հայ կաթոլիկ աշխարհիկների ներկայացուցիչը, ում անունը մեզ հայտնի է, համարվում է վերոհիշյալ Պետրոսը՝ Լվովի ունիատ եղբայրներին գյուղի նվիրատուն: Հաջորդների անուններին ծանոթանում ենք
Լվովի քաղաքացիներին տրված պապական արտոնությունից (1375)՝ Աննա՝ Յան Նիգերի կինը, Յան (Իվանիս) Բոգաչ, Յան Բելից, Կատաժինա՝ վերջինիս կինը, Սերգիուշ (Սիրքիս): 1376 թվականին Տայչատին անունով մի հարուստ հայ վաճառական Լվովից, եպիսկոպոս Հակոբի ներկայությամբ կազմեց իր կտակագիրը, ըստ որի տարբեր քանակությամբ գումարներ նվիրաբերեց Լվովի և Թեոդոսիայի կաթոլիկ եկեղեցիներին: 1380 թվականին մեկ այլ վաճառական՝ Չենկիշը, Լվովի ֆրանցիսկյաններին նվիրաբերեց Կոզյելնիկի գյուղը: 1393 թվականին հայուհի Մագդալենան իր բազմաբնակարան շենքը կտակեց Լվովի դոմինիկյաններին: Հայ կաթոլիկները (ոսկերիչ Ստեփանը և Յանը, Արչիբեյի որդիներ Յոլբեյը, Կարաքկբեյը, Էմինը, նրա կին Բեյմելիկը և փեսա Չոբանը, Ակոբը, Աբիշկան, նրա որդի Կոկտին, կոշկակար Իվանիսը, Յուլիանը, թարգմանիչ Յուրկո Կորկը, ջուլհակ Ֆրանչկոն, Միկոլայ Քշիվոնոսը, Մունգիլբեյը, Մուրաթը, սափրիչ Նիկրոսը, Պյոտր Յեդնոոկին, դրամահատ Իվանիս Բոգաչն ու նրա երեխաներ Ավաքբարոնը, Յանը և Պյոտրը, ինչպես նաև նրա փեսան՝ ևս մեկ դրամահատ Ավաքբարոնը՝ Նեկոմատի որդին, Բոգդանն ու նրա որդի Յակուբը, վաճառական Հանուշկո Սիրքիսը) բարձր դիրք էին զբաղեցնում Լվովում, տներ ունեին քաղաքի գլխավոր հրապարակում և խանութներ՝ Հարուստ Տաղավարներում (Kramy Bogate), վարձակալում էին դրամահատարան, որը մետաղադրամներ էր հատում թագավոր Վլադիսլավ Յագիելլոյի անվամբ և լեհական արծվով, զբաղեցնում էին ավագանու անդամների պաշտոններ: Հանուշկո Սիրքիսը նույնիսկ եղել է Լվովի քաղաքապետ:
Այդ ժամանակ Լեհաստանում հայ կաթոլիկության երկրորդ, սակայն ավելի փոքրաքանակ կենտրոն էր հանդիսանում մայրաքաղաք Կրակովը: Մոտավորապես 1370 թվականից հետո հունգարական Բուդայից այստեղ էր եկել ունիատ եղբայր Յակուբ Սարգիսը, ինչի մասին իմանում ենք այն փաստից, որ նա Կրակովում գրաբարով գրված մի ձեռագիր մատյան էր պատճենում: Հավանաբար նա Լեհաստանի նոր թագավոր Լյուդովիկոսի կամ նրա մոր՝ գահի խնամակալ Եղիսաբեթ Լոկիետկուվնայի շրջապատից էր: XIV և XV դարերի սահմանին հայ կաթոլիկներ էին հանդիսանում Կրակովի քաղաքացիներ, ոսկերիչ Անտոնին, պղնձագործ եղբայրներ Յանուշն ու Լեոնարդը և նրանց ընտանիքները:
Հայ կաթոլիկությունը Կիլիկիայի անկումից մինչ Ֆլորենցիայի տիեզերական ժողովը. Եկեղեցիների երկրորդ միավորումը
Կիլիկիայի հայկական պետության անկումը (1375) պատվազրկեց Սուրբ Աթոռը հայկական աշխարհում, քանի որ այն ի վիճակի չեղավ կանխել դա: Ստեղծված իրավիճակում Կիլիկիայի Եկեղեցին աստիճանաբար հեռացավ Հռոմից: Դարի առաջին կեսի պաշտամունքային բարեփոխումները չեղյալ համարվեցին:
XV դարի կեսերից Սև ծովի ափին (Ղրիմ) և Լեհական թագավորությունում (Լվով, Կամիենեց Պոդոլսկի) բնակվող հայ համայնքը կաթոլիկ աշխարհի հետ հայերի կապերի պահպանման հարցում ստանձնեց Կիլիկիայի դերը: Այդ ճնշման ներքո կաթողիկոս Կոնստանդին Զ-ն և Լվովի հայ եպիսկոպոս Գրիգոր Բ-ն Ղրիմի պատվիրակությանը հանձնեցին իրենց լիազորությունները՝ Ֆլորենցիայի միութենական տիեզերական ժողովին (1439) իրենց եկեղեցիները ներկայացնելու համար: Հայկական պատվիրակությունն այնտեղ ընդունեց Decretum pro Armenis հրամանագիրը, ինչն ընդգրկում էր հռոմեականի հետ հայկական եկեղեցու միավորման պայմանները: Փաստաթուղթը հաստատվեց հաջորդ կաթողիկոսի՝ Գրիգոր Թ-ի կողմից:
Ֆլորենցիայի դեպքերի մասին լուրը մեծ աղմուկ բարձրացրեց արևելքի հայերի շրջանում, ովքեր դեմ էին Հռոմի հետ միացմանը: Միացումը միանշանակ մերժվեց: Ընդհուպ բանը հասավ Էջմիածնում կաթողիկոսարանի վերածննդին (1441), որը մրցունակ էր Սիսում կիլիկյան կաթողիկոսարանի նկատմամբ, ինչը հանգեցրեց Հայաստանյան եկեղեցու պառակտման խորացմանը: Բացի երկու կաթողիկոսարաններից (Մեծի Տանն Կիլիկիո և Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի), կային նաև երկուսը` Ախթամարում (1113) և Կովկասյան Ալբանիայում (սկսած հին ժամանակներից): Բացի այդ, ստեղծվեցին երկու պատրիարքություններ՝ Երուսաղեմի և Կոստանդնուպոլսի: Դրանց իշխանությունից դուրս էին մնում ուղղափառները (քաղկեդոնացիները) և կաթոլիկները: Վերջիններս կենտրոնացված էին նախիջևանյան արքեպիսկոպոսների շուրջը, ովքեր ընտրվում էին տեղական դոմինիկյաններից (1583 թվականին ունիատ եղբայրների ժողովը միացվեց դոմինիկյանների միաբանությանը) և հաստատվում ու ձեռնադրվում Հռոմում: Հայ վասիլյանները Իտալիայում փոխակերպվեցին բարտոլոմիտների միաբանության` ժամանակի ընթացքում ենթարկվելով լիովին «իտալականացման»:
Էջմիածինը Հռոմի ճանապարհին. մերձեցման դժվարին պատմությունը
Հետագա դարերում Հռոմի նկատմամբ սենտիմենտը տարածվեց նաև կիլիկյան կաթողիկոսների հակառակորդների` էջմիածինյան կաթողիկոսների վրա: Մինչև XVIII դարի սկիզբը նրանք Հռոմում ջանքեր էին գործադրում իրենց՝ որպես կաթոլիկ պատրիարքների ճանաչման ուղղությամբ: Թեև այդ քայլերի ետևում թաքնված էին քաղաքական հաշվարկներ` Հայաստանի անկախության համար պայքարում արևմուտքի կողմից ֆինանսական և ռազմական օգնության հույսերի տեսքով, անհնար է ժխտել նաև նրանց գաղափարական արժեքները: Հայերը փորձում էին վերականգնել Սեղբեստրոս I պապի հետ Գրիգոր Լուսավորչի լեգենդար դաշինքը և Հռոմի եպիսկոպոսների հետ Հայ եկեղեցու ենթադրյալ հնագույն կապերը: 1549 թվականին Հռոմում հայտնվեց էջմիածինյան կաթողիկոս Ստեփանոս Ե Սալմոստեցին: Նա այնտեղ ճանաչեց պապի գերիշխանությունը և ընդունեց ֆլորենցյան Decretum pro Armenis-ը: Սակայն նա չհասցրեց վերադառնալ Հայաստան, վախճանվեց Լեհաստանում և նրա մարմինն ամփոփվեց Լվովում (1552): Նրա հետքերով էին գնում էջմիածինյան հերթական կաթողիկոսները՝ պապական իրավասությունն ու հավատո հանգանակները ճանաչող նամակներով պատվիրակություններ ուղակելով Հռոմ: Նրանց թվում էին Միքայել Ա-ն (1564–1570), Գրիգոր ԺԲ-ն (1574 - 1587) և Մելքիսեդեկ Գառնեցին (1593 - 627): Այդ ուղղությանն էին աջակցում նաև Սիսի կաթողիկոսներ Խաչատուր Բ-ն (1575) և Ազարիա Ա-ն (1585):
Սուրբ Աթոռը փորձեց նրանց ընդառաջ դուրս գալ, սակայն այդ ժամանակ չուներ համապատասխան քաղաքական հնարավորություններ: Կլեմենս VIII պապը հակաթուրքական խաչակրաց արշավանքի պլաններ էր կազմում, որը պետք է ազատագրեր արևելքի քրիստոնյաներին: Նա փորձում էր այդ պլանների մեջ ներքաշել Պարսից Աբբաս շահին, քանի որ շահը կարող էր արևելքից հարձակվել թուրքական կայսրության վրա: 1593 - 1599 թվականներին Վենեցիայում, Հռոմում և Վիեննայում լեգատ հանդիսացող արք. Հակոբ Ամդեցին էջմիածինյան կաթողիկոսարանից ութ անգամ ճանապարհորդեց դեպի արևմուտք: Այդ առաքելությունների արդյունքները չհասցրեց տեսնել կաթողիկոս Մելքիսեդեկը, ով վախճանվեց Լեհաստանում և նրա մարմինն ամփոփվեց Կամիենեց Պոդոլսկիում (1627):
Արևելյան Եկեղեցիների հետ Սուրբ Աթոռի հարաբերություններում նոր դարաշրջանի սկիզբ դրեց 1622 թ. Հավատքի Խթանման Կոնգրեգացիայի կյանքի կոչումը, որի առաջադրանքն էր միսիոներական գործունեության համակարգումը, արևելյան քրիստոնյաներին՝ այդ թվում հայերին՝ Կաթոլիկ Եկեղեցու հետ միասնականության բերելու նպատակով: Դեռևս քիչ ավելի վաղ (1600-1620) դեպի արևելք՝ Կոստանդնուպոլիս, Իզմիր և Հալեպ էին ժամանել ճիզվիտների և կապուցիների առաքելություններ, որոնք վայելում էին ֆրանսիական թագավորների աջակցությունը: Օսմանյան կայսրությունում հայերի շրջանում գործում էին նաև թեատինյանները, ինչպես նաև դոմինիկյաններն ու ֆրանցիսկյանները:
Այդ ընթացքում Էջմիածնի կաթողիկոսներ Մովսես Գ-ն (1628–1633) և Հակոբ Դ-ն (1655–1680) և Սիսի կաթողիկոս Խաչատուր Գ-ն (1665) շարունակում էին Սուրբ Աթոռի հետ միասնություն ստեղծելու համար իրենց ջանքերը: Նրանց ակտիվորեն աջակցում էին հայ կաթոլիկներն ու նրանց համակիրները: Հակոբ Դ-ի այցը Հռոմ պատրաստում էր նրանցից մեկը՝ Պետրոս Պետիկը՝ Հալեպից: Հանդիպումը չկայացավ, քանի որ կաթողիկոսը Կոստանդնուպոլսում վախճանվեց: Մահվան մահճին, այսինքն ոչ քաղաքական նկատառումներից ելնելով, նա արտասանեց կաթոլիկ հավատո հանգանակը: Հայ կաթոլիկ էր նաև Կոնստանտին Սոլիմանը, գրաֆ դե Սիրին, Լեոպոլդ I կայսեր և լեհ թագավոր Յան III Սոբիեսկու պատվիրակը՝ ով ջանքեր էր գործադրում հակաթուրքական Սուրբ Լիգայում պարսից շահին ներգրավվելու ուղղությամբ: Նահապետ Ա (1691–1705), Աստվածատուր Ա (1717–1725) և Կարապետ Բ (1726–1729) կաթողիկոսները մասնակցում էին այդ գործողությանը: Նման կերպ էին գործում որոշ կիլիկյան կաթողիկոսներ՝ Գրիգոր Գ-ն (1690) և Հովհաննեսը (1718):
Հայերը Լեհաստանի թագավորութունում. Եկեղեցիների երրորդ միավորումը
XVII դարում ստեղծվեց առաջին տեղական հայկական եկեղեցին, որը միավորված էր Սուրբ Աթոռի հետ: Լեհաստան կատարած իր այցի ընթացքում կաթողիկոս Մելքիսեդեկը Լվովի եպիսկոպոս ձեռնադրեց Միկոլայ Թորոսովիչին՝ տեղի հայերի մի հարուստ ընտանիքի ժառանգին: 1630 թվականին եպիսկոպոս Թորոսովիչն ընդունեց կաթոլիկ դավանանքը: Մի քանի տարի անց նա գնաց Հռոմ, որտեղ 1635 թվականին վերահաստատվեց իր պաշտոնում, ստացավ արքեպիսկոպոսի տիտղոս և հայկական ծիսակարգի կատարման համաձայնություն: Արքեպիսկոպոսին ենթակա դարձան Լեհաստանի, Լիտվայի և Մոլդովայի հայերը: 1664 թվականին Լվովում հաստատվեցին թեատինյանները՝ հայր Կլեմենտե Գալանոյի գլխավորությամբ և մեկ տարի անց հիմնեցին Շրջանավարտների Քահանայապետական Վարժարանը, որը դաստիարակեց հայ հոգևորականների մի նոր սերունդ՝ խորապես կապված կաթոլիկ դավանանքին: Թեատինյանները հայերի շրջանում ժողովրդականացրին իրենց միաբանության հիմնադրի՝ սբ. Կայետանի պաշտամունքը: 1687 թվականին Լվովի հաջորդ հայ կաթոլիկ արքեպիսկոպոս Վարդան Հունանյանը Տրանսիլվանիայում իր վիկարիոս (օգնական եպիսկոպոս) նշանակեց Օքսենդիոս Վերզարին (լատ. Oxendios Verzar):
Եվ այնտեղ ամրապնդվեց հայերի միությունը Հռոմեական եկեղեցու հետ, թեև Լվովը կորցրեց իր իրավազորությունը նրանց նկատմամբ՝ ի նպաստ տեղական լատին եպիսկոպոսի:
1690 թվականին հայ միանձնուհիները, կենտրոնացած Լվովի տաճարի շուրջ, ընդունեցին բենեդիկտյան կարգը՝ սկիզբ դնելով Լեհաստանում այդ միաբանության հայկական ճյուղին: 1689 թվականին Լվովի հայ հոգևորականության սինոդը հայտարարեց Էջմիածնի կաթողիկոսարանի հետ կապերի խզման մասին: Լվովի արքեպիսկոպոսությունն ընկավ Սուրբ Աթոռի անմիջական ենթակայության տակ: Այնտեղ Լեհաստանի և Հունգարիայի հայ կաթոլիկների խնդիրները մնում էին Հավատքի Քարոզչության Կոնգրեգացիայի (լատ. Congregatio de Propaganda Fide) հայեցողության տակ: Լվովի արքեպիսկոպոսությունը սակայն վայելում էր զգալի ինքնավարություն, ինչն աննախադեպ էր լատինական դիոցեզների (թեմերի) շրջանում: Նորմ դարձան կոադյուտորի ընտրությունները՝ դեռևս ներկայում իշխող արքեպիսկոպոսի օրոք իրավահաջորդության իրավունքով: 1711 թվականին աշխարհիկների և հոգևորներականների կողմից ընտրվեց Յան Տոբիաշ Ավգուստինովիչը, 1736 թվականին արդեն միայն հոգևորականությունն ընտրեց Յակուբ Ստեֆան Ավգուստինովիչին: Այնպես, ինչպես տեղի էր ունենում տասնչորսերորդ դարի եպիսկոպոսի օրոք, ով հայտնի էր Գրիգոր Մեծ անվամբ, Լվովի հայ կաթոլիկ արքեպիսկոպոսները պաշտոնին հաստատվում էին լեհ թագավորների կողմից:
Հայ կաթոլիկությունը Լեհաստանի անկումից հետո՝ Գալիցիա
Լեհաստանի առաջին բաժանումից հետո (1772) Լվովի հայ կաթոլիկ արքեպիսկոպոսության ժողովրդապետության մեծ մասը հայտնվեց Ավստրիայի տիրապետության տակ, նոր՝ Գալիցիա պրովինցիայում կոչված շրջանում: Ավստրիական իշխանությունները վերացրին թեատինյական ճեմարանը (1784), իսկ ուսանողներին ուղարկեցին լատինական ճեմարան, փակեցին մի քանի ժողովրդապետություն և կրճատեցին հոգևորականների քանակը: Ճնշումներից ձերբազատվեցին հայ բենեդիկտյան միանձնուհիները՝ երիտասարդ աղջիկների համար նախատեսված դպրոց վարելու պատճառով: Նախկին Լեհաստանի այն ժողովրդապետությունները, որոնք ընկան Ռուսաստանի տիրապետության տակ, վերածվեցին մի առանձին դիոցեզի՝ նստավայրը՝ Մոգիլյով, որի առաջնորդը դարձավ եպիսկոպոս Յուզեֆ Քշիշտոֆովիչը (1809), ով կրում էր նաև Ռուսաստանում հայերի առաքելական վիկարիոսի տիտղոսը: Նրա մահից հետո (1816) հերթական հովվապետեր այլևս չեն նշանակվել:
Ավստրիական Գալիցիայում հայ կաթոլիկ ծեսին ևս սկսեց սպառնալ լուծարման վտանգը, քանի որ վիեննական կառավարությունն արքեպիսկոպոս Սամուել Կիրիլ Ստեֆանովիչին (1831-1858) առաջարկեց ստանձնել Լվովում լատինական արքեպիսկոպոսի պաշտոնը: Հովվապետը ոչ միայն դեմ կանգնեց այդ առաջարկին, այլև գործողություններ ձեռնարկեց ծեսը փրկելու ուղղությամբ, իսկ 1832 թվականին նա իրավազորություն ձեռք բերեց հարևան Բուկովինայի հայ կաթոլիկների նկատմամբ: 1842 թվականին Հռոմ ուղարկած հաշվետվությունում նա հավատացյալների քանակը գնահատում էր 8 հազար՝ 10 ժողովրդապետությունում: Ավստրիացիների կողմից պարտադրված հայ հոգևորականության թվային սահմանափակումը հանդիսանում էր պատճառներից մեկը, որ մեծ թվով հայեր իրենց քահանայական առաքելությունն իրականացնում էին լատինական ծիսակարգում՝ միաժամանակ պահպանելով հիշատակն իրենց ծագման մասին, իսկ երբեմն լեհական Եկեղեցում հասնելով նշանակալի պաշտոնի (ճիզվիտ Կարոլ Անտոնևիչը, կրոնական գրող Ֆրանցիսկ Քսավերի Զահարիաշևիչը, Պշեմիշլ շրջանի եպիսկոպոս և «Հաղորդագրություն Լեհաստանում հայերի մասին» հետազոտության հեղինակ, Լեհաստանի հայերի պատմագիր, «Լեհաստանի հայտնի հայերի կյանքը» և «Հայոց պատմության համառոտ ակնարկ» աշխատանքների հեղինակ դոմինիկյան միաբան Սադոկ Բարոնչը):
1861 թվականին Գալիցիայի հայերի շարքում քննարկում բռնկվեց առանձին ծեսի հետագա պահպանման իմաստի վերաբերյալ: Այդ ժամանակ այն վճռականորեն պաշտպանում էր Ստանիսլավովի հայ վիկարիոս Իսահակ Միկոլայ Իսակովիչը: 1869 թվականին արքեպիսկոպոս Գժեգոժ Շիմոնովիչը մասնակցեց Վատիկանի I Տիեզերական ժողովին՝ աջակցելով Պապի անսխալականության դոգման: Հաջորդ արքեպիսկոպոսը՝ Գժեգոժ Ռոմաշկանը 1879 թվականին օծեց Չեռնովցիի նոր հայկական Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին, իսկ 1891 թվականին արքեպիսկոպոս Իսահակ Իսակովիչը Բուկովինայում կյանքի կոչեց Սուչավայի հայ կաթողիկե ժողովրդապետությունը: 1902 թվականի Յուզեֆ Թեոդորովիչի՝ Լվովի հայ կաթոլիկ նոր արքեպիսկոպոսի ձեռնադրումը նոր բաժին բացեց: Հենց նա էր լեհահայերի համայնքային կյանքի վերածննդի հեղինակը, ինչպես նաև նրանց ամենամեծ և առավել արժեքավոր հուշարձանի՝ Լվովի Մայր Տաճարի վերականգնողը:
Հայ կաթոլիկ եկեղեցին 1918-2013 թվականներին Լեհաստանում
Հայ կաթոլիկության վերածնունդը լվովյան արքեպիսկոպոսությունում իր գագաթնակետին հասավ Լեհաստանի միջպատերազմյան ժամանակաշրջանում: Վերածնված Լեհաստանի մայրաքաղաք Վարշավայում հիմնադրվեց նոր հովվություն: 1927 թվականին ի հայտ եկավ լեհահայերի առաջին, «Սուրբ Գրիգորի Սուրհանդակ» վերնագրով պարբերականը, որը լույս էր տեսնում Լվովում: 1930 թվականին հիմնվեց Հայերի Արքեպիսկոպոսական Միությունը՝ նստավայրը՝ դարձյալ Լվով, և որը մասնաճյուղեր ուներ հայկական նոր կենտրոններում՝ Վարշավայում, Լոձում, Պոզնանում: 1932 թվականին Լվովում տեղի ունեցավ պատմական հուշարձանների ցուցահանդես, որը սկիզբ դրեց Հայկական Արքեպիսկոպոսական Թանգարանին: 1935 թվականին հայտնվեց հերթական՝ «Գրեգորիանա» պարբերականը: Սակայն այդ հաջողությունների շարքը կարճ տևեց: 1938 թվականին վախճանվեց արքեպիսկոպոս Թեոդորովիչը՝ համալեհական մակարդակով ճանաչված որպես այդ ժամանակաշրջանի ամենաականավոր անձանցից մեկը: Սուրբ Աթոռն այլևս չնշանակեց նրա հաջորդին, չնայած որ հայ հոգևորականությունը, ավանդույթի համաձայն, կատարեց այդ պաշտոնի համար իր թեկնածուի ընտրություն՝ ի դեմս քհն. Դիոնիզ Կայետանովիչի, ով արքեպիսկոպոսությունը ղեկավարում էր որպես եկեղեցական խորհրդի վիկարիոս:
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից բռնկումից և 1939 թվականին սովետական բանակի կողմից Լվովի նվաճումից հետո վերջ դրվեց լեհահայերի կարճատև կրոնական վերածննդին: Ինչպես սովետական, այնպես էլ գերմանացի զավթիչները, հալածում էին հոգևորականներին և հավատացյալներին: Հայ կաթոլիկ հոգևորականները հոլոքոստի ժամանակ հրեաներին փրկելու գործում իրենց արժանիքներն ունեցան՝ նրանցից շատերին տալով հայկական ծեսի կաթոլիկների կեղծ վկայականներ: Լեհաստանի սահմանների հետպատերազմյան փոփոխությունները և դրանով պայմանավորված միգրացիան հանգեցրին արքեպիսկոպոսության պատմական տարածքից դրա անհետացմանը, ինչն ամբողջությամբ հայտնվեց սովետական Ուկրաինայի սահմաններում: Հավատացյալները տեղափոխվեցին դեպի արևմուտք «տեղաշարժված» Լեհաստան: Լվովի բենեդիկտյան միանձնուհիների վերջին մայրապետ Էլեկտա Օրլովսկան 10 միանձնուհիների հետ գնաց Լուբին՝ Սիլեզիա: 1958 թվականին միանձնուհիները հաստատվեցին լատին բենեդիկտյան միանձնուհիների մոտ՝ Վոլովում, որոնց հետ միավորվեցին 1961 թվականին:
Չնայած հավատացյալների ցրվածությանը, սովետական գուլագներում (զանգվածային բռնի ազատազրկման և կալանավորման վայրեր) հոգևորականների՝ այդ թվում՝ վիկարիոս Կայետանովիչի ազատազրկմանը, ինչպես նաև նյութական ռեսուրսների և բոլոր եկեղեցիների կորստին, հետպատերազմյան Լեհաստանի կաթոլիկ հայերը երկարատև պայքար ձեռնարկեցին ծեսը փրկելու համար: Եպիսկոպոսական խնամքը նրանց հանդեպ իրականացնում էին Լեհաստանի հերթական պրիմասները՝ կարդինալներ Ավգուստ Հլոնդը, Ստեֆան Վիշինսկին և Յուզեֆ Գլեմպը: Կրակովում աշխատում էր քհն. Ֆրանցիսկ Յակուբովիչը, Գլիվիցեում՝ քհն. Կազիմիեժ Ռոշկոն, հետո՝ Խորհրդային Միությունից ազատ արձակված, կարդինալ Վիշինսկու կողմից դեկան նշանակված քհն. Կազիմիեժ Ռոմաշկանը, այնուհետև՝ քհն. Քշիշտոֆ Ստանիեցկին, իսկ Գդանսկում՝ քհն. Կազիմիեժ Ֆիլիպիակը:
Հովհաննես Պողոս II-ի հայրապետության օրոք Լեհաստանում հայկական ծեսի իրավիճակով ավելի ակտիվորեն, քան մինչ այդ զբաղվեց Արևելյան Եկեղեցիների Կոնգրեգացիան (լատ. Congregatio pro Ecclesiis Orientalibus): Հայկական Հայրապետական Վարժարանում Լեհաստանից դիմող թեկնածուներին տրվեց կրթության հնարավորություն՝ հոգևորականի աստիճան ձեռք բերելու նպատակով: 1985 թվականին քհն. Ֆիլիպիակը նշանակվեց կարդինալ Գլեմպի գլխավոր վիկարիոս՝ հայկական ծիսակարգի հարցերով, իսկ 1992 թվականին այդ նույն կարդինալը հիմնեց անձնական ժողովրդապետություն՝ նստավայրը՝ Գլիվիցե, որն ընդգրկում էր Լեհաստանի ողջ տարածքը: Քհն. Յուզեֆ Կովալչիկը (1985 թվականից Գլիվիցեի հայկական եկեղեցու ռեկտորը) միանգամից ստանձնեց ժողովրդապետի պաշտոնը, իսկ 2004 թվականին նրան փոխարինեց քհն. Արթուր Ավդալյանը: 2004 թվականին կարդինալ Գլեմպը նշանակեց նաև հայերի հովիվներ՝ հարավային Լեհաստանում՝ քհն. Թադեուշ Իսակովիչ-Զալեսկուն (2001 թվականից Կրակովի արքեպիսկոպոսությունում հայերի հովվապետ), իսկ հյուսիսային Լեհաստանի համար՝ քհն. Արթուր Ավդալյանին: Բացի այդ, 1999 թվականին Գդանսկում հիմնվեց հայկական անձնական ժողովրդապետությունը, որի ժողովրդապետը դարձավ քհն. Ցեզարի Աննուսևիչը: Հաջորդ առաջնորդ՝ Վարշավայի արքեպիսկոպոս կարդինալ Կազիմիեժ Նիչը 2009 թ. նոյեմբերի 20-ի կոնդակով վերացրեց առկա հովվական կառուցվածքը և ստեղծեց երեք տարածքային ժողովրդապետություն՝ հարավայինը՝ Գլիվիցեում, որի ժողովրդապետն է քհն. Թադեուշ Իսակովիչ-Զալեսկին, կենտրոնականը՝ Վարշավայում, որտեղ հաստատվեց քհն. Արթուր Ավդալյանը (ում 2013 թվականին փոխարինեց քհն. Ռաֆայել Կրավչիկը) և հյուսիսայինը՝ Գդանսկում, որտեղ հովվություն է կատարում քհն. Ցեզարի Աննուսևիչը:
Պրոֆ. Քշիշտոֆ Ստոպկա, Յագելոնյան Համալսարան