 |
| Kardynał Stefan Wyszyński Wikimedia Commons, Janusz Trocha domena publiczna |
Kardynał Stefan Wyszyński – polski duchowny rzymskokatolicki, arcybiskup metropolita gnieźnieński i warszawski oraz prymas Polski w latach 1948–1981, kardynał od 1953. Jeden z największych Polaków XX wieku, zwany Prymasem Tysiąclecia, mąż stanu, obrońca praw człowieka, narodu i Kościoła. Pośmiertnie odznaczony Orderem Orła Białego. Czcigodny Sługa Boży Kościoła katolickiego.
Kardynał Stefan Wyszyński był również, od roku 1957, ordynariuszem katolików obrządku ormiańskiego.
Na łamach czasopisma "Studia Gdańskie" ukazał się niedawno artykuł dr. Michała Białkowskiego z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu pt.: "Prymas Stefan Wyszyński jako ordynariusz wiernych obrządku ormiańskiego. Szkic do dziejów religijnych diaspory Ormian polskich w latach 1957-1981".
“Katolicy obrządku ormiańskiego po zakończeniu drugiej wojny światowej musieli opuścić swoje siedziby na południowo-wschodnich Kresach i osiedlić się w nowych granicach Polski. Od 1957 r. ich ordynariuszem – na mocy uprawnień nadzwyczajnych nadanych przez Stolicę Apostolską – był Prymas Polski kardynał Stefan Wyszyński. Pod koniec lat pięćdziesiątych XX w. ukształtowały się dwa główne ośrodki religijne tego obrządku. Pierwszy wokół kościoła Trójcy Świętej w Gliwicach, który stał się sanktuarium Matki Bożej Łysieckiej. Do 1964 r. rektorem tej świątyni był ks. Kazimierz Roszko, a po jego wyjeździe za granicę ks. Kazimierz Romaszkan. Drugie centrum obrządku ormiańskiego stanowił kościół św. Piotra i Pawła w Gdańsku, gdzie od 1959 r. odbierał cześć cudowny obraz Matki Bożej Łaskawej ze Stanisławowa. Duszpasterzem Ormian polskich w Gdańsku był ks. Kazimierz Filipiak. Wśród problemów duszpasterskich na pierwszy plan wysuwały się brak własnych świątyń oraz malejąca liczba duchownych.”
(Streszczenie z prezentowanej pracy)
Imię Nerses jest pochodzenia perskiego i oznacza „sprawiedliwego mężczyznę”. W przypadku biskupa okazało się ono nad wyraz trafne, zasłynął on bowiem przede wszystkim jako wielki reformator Kościoła, a okres jego rządów otworzył zupełnie nowy rozdział w dziejach Armenii. Kościół ormiański, który do tej pory był Kościołem raczej elitarnym, za jego sprawą zbliżył się do zwykłych ludzi, coraz bardziej zasługując na miano powszechnego.
» Święty Nerses I Wielki
(za kalendarzem FKiDOP 2020 - w j. polskim i ormiańskim)
| 2. ROZWAŻANIE WIELKOPOSTNE, ks. prof. Józef Naumowicz |
 |
| WYGNANIE ADAMA I EWY Z RAJU, BENJAMIN WEST |
Przypomina też o smutnych skutkach grzechu. Zerwanie pozornie smakowitego zakazanego owocu przynosi olbrzymi dyskomfort, utratę pierwotnej niewinności i prawdziwych relacji międzyludzkich (mężczyzna i kobieta poczuli wstyd i zażenowanie wobec siebie, „poznali, że są nadzy”, Rdz 3, 7), za tym idzie rozdarcie, strach i utrata ufności („skryli się przed Panem Bogiem wśród drzew ogrodu”, Rdz 3, 8), wreszcie utrata więzi z Bogiem i ciężar ziemskiego życia.
Ale wygnanie z raju nie było odrzuceniem ludzi. Gdy człowiek utracił więź z Bogiem został umieszczony – jak podaje grecki przekład Księgi Rodzaju – „naprzeciw raju” (Rdz 3, 24) lub, jak napisał św. Ireneusz z Lyonu w końcu II w., „naprzeciw raju, na drodze do niego”. To oznacza, że człowiek nie utracił całkowicie kontaktu z rajem, zachował pamięć o raju i swym Stwórcy w sumieniu i może wrócić do szczęśliwego życia. Odtąd jest ciągle na drodze do raju, za nim tęskni i go pragnie. Raj pozostanie jednak dla niego nieosiągalnym marzeniem, bo sam nie może do niego wrócić. Tę drogę do raju może na nowo odtworzyć jedynie sam Bóg, Zbawiciel człowieka.
duszpasterza ormiańskokatolickiej parafii centralnej
oraz parafii południowej, 2017
W tradycji ormiańskiej Wielki Post trwa 40 dni kończy się w "sobotę Łazarza" (4 IV br): czterdziesty dzień przypada 3 IV, gdyż do tego okresu wlicza także niedziele. Od Niedzieli Palmowej zaczyna się post Wielkiego Tygodnia.|
Trzy filary Wielkiego Postu, na których można budować żywą relację z Bogiem: |
na podstawie oprac. ks. prof. Józefa Naumowicza 2017
Franciszek, Rzym, w Bazylice św. Jana na Lateranie, 7 października 2019 r., we wspomnienie Matki Bożej Różańcowej
opublikowano 24 lutego 2020 r.
Również w tym roku Pan daje nam czas sprzyjający przygotowaniu się do świętowania z odnowionym sercem wielkiej tajemnicy śmierci i zmartwychwstania Jezusa. Jest ona niezwykle ważna w życiu chrześcijańskim osobistym i wspólnotowym. Myślą i sercem musimy stale powracać do tej Tajemnicy. Bowiem wzrasta w nas ona nieustannie, na tyle, na ile dajemy się wciągnąć jej dynamizmem duchowym i przystajemy na nią, dając odpowiedź wolną i szczodrą.
(...) Chodzi o dialog serca z sercem, przyjaciela z przyjacielem. Właśnie dlatego w okresie Wielkiego Postu tak ważna jest modlitwa. Jest ona nie tyle obowiązkiem, ile wyraża potrzebę odpowiadania na miłość Boga, która nas zawsze uprzedza i wspiera. Także dzisiaj ważne jest wezwanie ludzi dobrej woli do dzielenia się swoimi dobrami z najbardziej potrzebującymi poprzez jałmużnę, jako formę osobistego uczestnictwa w budowaniu świata bardziej sprawiedliwego.
(...)
W nadchodzącym Wielkim Poście przyzywam wstawiennictwa Najświętszej Maryi Panny, abyśmy przyjęli wezwanie do pojednania się z Bogiem, utkwili nasze spojrzenie serca na Tajemnicy Paschalnej i nawrócili się na otwarty i szczery dialog z Bogiem. W ten sposób będziemy mogli stać się tym, o czym Chrystus mówi w doniesieniu do swoich uczniów: solą ziemi i światłem świata”.
Niedzielny koncert kwintetu ZWARTNOC z Armenii, zorganizowany ad hok, dzięki życzliwości Ojca Przeora, odbył się w kościele św. Jacka przy ul. Freta. Koncert przerósł nasze wszelkie oczekiwania. Wspaniała muzyka ormiańska w murach kościoła oo. Dominikanów zabrzmiała pięknym, pełnym głosem, akustyka kościoła dodała muzyce blasku w jej brzmieniach. Śpiewacy i instrumentalista grający na duduku, dali pokaz muzyczny najwyższej klasy.
» cały artykuł na stronie Fundacji Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich
23 LUTEGO 2020 r. - NIEDZIELA DOBREGO ŻYCIA, POCZĄTEK WIELKIEGO POSTU
I Niedziela Wielkiego Postu, Bun Barekentan
Բուն Բարեկենդան
Ա. Կիրակր Քառասնորդաց
•
24 LUTEGO - PONIEDZIAŁEK POPIELCOWY
Or Mochroc - Օր Մոխրոց
Wielki Post (Mec Pahk) rozpoczyna się od Niedzieli Dobrego Życia (Bun Barekentan), "która jest wspomnieniem raju czyli faktu, że Bóg stworzył nas do życia szczęśliwego i czeka, by na nowo obdarzyć nas jeszcze większymi darami, bylebyśmy podjęli drogę wiary, miłości, modlitwy, przemiany życia" (ks. J. Naumowicz).
W tym roku niedziela ta przypada – jak podaje ormiańskokatolicki kalendarz liturgiczny – 23 lutego.
Według liturgicznego porządku jest to I Niedziela Wielkiego Postu, która nie ma takiego charakteru jak w tradycji łacińskiej. Jest to ostatni dzień radosny, ale wzywa do rozpoczęcia Wielkiego Postu – do modlitwy, postu i jałmużny. W sensie wschodnim pierwszy dzień postu to ostatni dzień objadania się i radości, aby dobrze przygotować się na 40 dniowy post – do którego zachęcają czytania liturgiczne. Niedziela Bun Barekentan, to rodzaj małego karnawału. Tego dnia przyrządza się specjalne potrawy i urządza przyjęcia.
Już w sobotę wieczorem przed tą niedzielą zamykana jest na cały okres wielkopostny zasłona oddzielająca ołtarz od nawy kościoła, celebrans wychodzi przed nią jedynie na liturgię Słowa i z Komunią św.
Poniedziałek, 24 lutego, to ormiański Poniedziałek Popielcowy (Or Mochroc). I wtedy to rozpoczyna się właściwy ormiański post, surowy i wymagający. W okresie Wielkiego Postu Ormianie poszczą szczególnie surowo. Okres ten bywał nazywany agh u hac - „sól i chleb”.
» kazanie (w j. ormiańskim) na Niedzielę Dobrego Życia,
na stronie Ordynariatu Armenii i Europu Wschodniej
| ARMENIA |
8 lutego, w dzień św. Sarkisa była silna burza śnieżna w rejonie Aszocka. Trzeba było wiele wysiłku by wyjść z domu i przejść nawet niewielką odległość. Jednak ks. Hovsepowi Galstyanowi, który posługuje w kilku górskich parafiach tego rejonu, udało się dotrzeć rano do Sizavet, chociaż jego samochód nie był w stanie dojechać do kościoła i musiał dojść, wraz z młodzieżą, na piechotę.
Potem, z przygodami i trudem, do kolejnych wiosek Mets Sepasar i Ghazanchi. Po drodze do Ghazanchi śnieg był tak duży, że samochód zatrzymał się, przez około godzinę nie udało się ruszyć dalej.
Na dotarcie tego dnia do Bavry burza śnieżna już nie pozwoliła. Udało się to, jak i spotkanie w Mets Sepasar następnego dnia, w niedzielę, po noclegu w szpitalu w Aszocku.
Najbliższa niedziela 23 lutego 2020 r.
godz. 12:45, kościół Dominikanów przy ul. Freta 10
Zapraszamy na koncert kwintetu Zwartnoc, który z Erywania przyjechał na kilka dni do Polski. Dzięki przychylności oo. dominikanów z Freta, udało się ten koncert zorganizować w tak krótkim czasie, ponieważ informacja o przyjeździe zespołu dotarła do Fundacji Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich w środę wieczorem. Jedyna okazja aby wysłuchać pięknej ormiańskiej muzyki sakralnej w wykonaniu tego zespołu, w najbliższą niedzielę, w kościele oo. Dominikanów przy Freta 10. Koncert po mszy św. o 12:00, czyli ok. godz. 12:45.
Kwintet wokalny Zwartnoc tworzą soliści Opery Erywańskiej. Artyści wykonują sakralne i ludowe pieśni Ormiańskie. Ostatnio do składu dołączył artysta grający na duduku – tradycyjnym ormiańskim instrumencie, który jeszcze mocniej pozwala poczuć klimat tamtejszej muzyki. Najpiękniej brzmi w scenerii ruin świątyni Zwatnoc pod Erywaniem. Po koncercie będzie możliwość zakupu płyt zespołu.
| ARMENIA |
Bavra, to niewielka górska wioska w północnej części Armenii (prowincja Szirak), licząca niecałe 500 mieszkańców.
Pod koniec listopada 2019 r. Ormiańskokatolicki Związek Młodzieży Bavry wydał pierwszy numer «Կանթեղ». Czasopismo, które adresowane jest do lokalnej wspólnoty, głównie przedstawia działalność tego Związku, organizowane przez niego wydarzenia, a także artykuły dotyczące wiary, nauki ormiańskiego Kościoła katolickiego i Kościoła powszechnego. Pomysłodawcą był ks. Hovsep Galstyan, pracujący w kilku parafiach tego górzystego regionu.
Z datą 2 lutego (oczywiście 2020 r.) ukazał się drugi numer.Ci młodzi ludzie stanowią początek pozytywnych zmian w społeczności. Ufają Bogu, który obdarza ich zdolnością do tworzenia, rozwoju i miłości.
"Inną przypowieść im przedłożył: «Królestwo niebieskie podobne jest do ziarnka gorczycy, które ktoś wziął i posiał na swej roli. Jest ono najmniejsze ze wszystkich nasion, lecz gdy wyrośnie, jest większe od innych jarzyn i staje się drzewem, tak że ptaki przylatują z powietrza i gnieżdżą się na jego gałęziach»."
9 lutego 2019 r. przypadała 100. rocznica wygłoszenia przez abpa Józefa T. Teodorowicza, pamiętnego tzw. sejmowego kazania. Aby upamiętnić to wydarzenie w Archikatedrze warszawskiej odsłonięto tablicę, a ks. Kazimierz Kardynał Nycz, ordynariusz wiernych obrządku ormiańskokatolickiego, poświęcił ją.
16 lutego 2020 r. w Archikatedrze warszawskiej świętowaliśmy pierwszą rocznicę wmurowania i pobłogosławienia tej tablicy.
Mszę św. ormiańskokatolicką w kaplicy literackiej świątyni sprawował ks. prof. Józef Naumowicz. W swojej homilii przypomniał zasługi abpa J. Teodorowicza w walce o odzyskanie niepodległości Polski, o którą zabiegał w Izbie Panów w Wiedniu, w Watykanie, w Europie. Abp J. Teodorowicz walczył o polskość Śląska, Poznańskiego, był Ormianinem, ale przede wszystkim był wielkim polskim patriotą. Był wielkim mówcą, wielkim teologiem, wspaniałym kaznodzieją i to jemu, jako posłowi ziemi podlaskiej zaproponowano wygłoszenie kazania na mszy św. 9 lutego 1019 r., na dzień przed pierwszym posiedzeniem pierwszego Sejmu ustawodawczego.
| PARAFIA CENTRALNA |
Serdecznie zapraszam
na najbliższą Mszę świętą ormiańskokatolicką
W NIEDZIELĘ 16 LUTEGO 2020 r., O GODZ. 14.00
na Starym Mieście, w Katedrze Archidiecezjalnej przy ul. Świętojańskiej 8
(Kaplica Literacka – w prawej nawie bocznej).
Msza św. połączona będzie ze wspomnieniem abp. Józefa Teofila Teodorowicza
i modlitwą przy jego tablicy zawieszonej przed rokiem w Katedrze.
Z modlitwą ks. Józef Naumowicz
» harmonogram Mszy Świętych w Parafii Centralnej » ogólnopolski harmonogram Mszy św.
| ARMENIA |
 |
 |
(Amoris laetitia, 1)
Od 7 do 9 lutego 2020 r. katolicka wspólnota „Wiosna Rodzin”, skupiająca rodziny z Wrocławia i okolic, zorganizowała w Erywaniu, na zaproszenie abp. Minassiana, rekolekcje dla małżeństw z Armenii. Głównym prowadzącym był pan Jurek Demski z Polski wraz z małżeństwem Anną i Stanisławem ze Słowacji (również byli w październiku w Giumri).
Współpraca rozpoczęła się już wcześniej. Poprzednie spotkanie, którego tematem było tworzenie wspólnot rodzin chrześcijańskich w ormiańskim Kościele katolickim, a o którym też pisaliśmy [TUTAJ], odbyło się 5 października 2019 r. również z udziałem gości z Polski i Słowacji. Miejscem spotkania było wtedy Giumri. Kontynuowano wówczas temat wcześniejszego, trzydniowego spotkania z lipca w Centrum Aghajanian – stworzenia w Armenii możliwości duchowej edukacji dla rodzin.
W obecnych rekolekcjach w Erywaniu uczestniczyło 13 par małżeńskich z Erywania, Giumri, Arevik, Panik, Ghazanchi i Mets Sepasar. Były z nimi również dzieci.
Trzydniowy program był bogaty, składał się z wykładów, czytania Biblii, dyskusji w mniejszych grupach, mszy świętych, modlitwy i medytacji. Na rozpoczęcie wszystkich uczestników przywitał abp. Rafał Minassian. Wyraził radość z tak niezwykłego i ważnego wydarzenia, dziękował organizatorom, udzielił swojego błogosławieństwa. W sobotę 8 lutego Ks. Daveyan odprawił mszę św. dla uczestników spotkania, wygłosił kazanie.
Pan Jurek Demski podczas wykładów nakreślił cztery zasady życia duchowego, mówił o relacji mąż - żona, odnosząc się do Ewangelii i pism św. Pawła, o rozwijaniu dialogu między małżonkami.
Podczas tych zajęć edukacji duchowej dla rodziców, młodzież ze wspólnoty katolickiej w Erywaniu zorganizowała zajęcia dla dzieci w oddzielnych salkach.
Rekolekcje zakończyła niedzielna mszą św. sprawowana również przez Ks. Daveyana. Zaplanowano już kontynuowanie rozpoczętych rekolekcji latem, w okolicach Giumri.
oprac. EŁ
na podstawie artykuły na stronie Ordynariatu (link poniżej)
i informacji od organizatorów
» artykuł na stronie Ordynariatu Armenii i Europu Wschodniej - w j. ormiańskim
Surp Sarkis - Սուրբ Սարգիս
Męczennik, patrona zakochanych (dzień błogosławieństwa młodzieży)
» o św. Sarkisie Wojowniku
| ARMENIA |
Przed świętami Bożego Narodzenia wrocławska "Wiosna Rodzin", katolicka wspólnota, zebrała i przekazała pomoc finansową dla rodzin, uchodźców z Górskiego Karabachu przebywających w Armenii pod opieką ormiańskiego Kościoła katolickiego.
Rozdysponowaniem przesłanej kwoty zajęli się Gohar i Vardan Shakhulyan, małżeństwo z katolickiej wspólnoty z Giumri. Część jej przeznaczono na zakup świątecznych prezentów, sprawiając tym ogromną radość wszystkim obdarowanym, a przede wszystkim dzieciom. Pieniądze i podarunki trafiły do dwudziestu dwóch rodzin, a trzydziestu czterem dzieciom „podarowano uśmiech” - jak piszą w podziękowaniu dla polskich przyjaciół Gohar i Vardan.
oprac. EŁ
na podstawie informacji od Waldka Bykowskiego, foto.: Armenian Caritas
 |
 |
 |
W Watykanie 7 lutego 2020 r. Ojciec Święty przyjął na audiencji sześciu patriarchów Katolickich Kościołów Wschodnich na Bliskim Wschodzie i Egipcie. Był wśród nich Krikor Bedros XX Gabrojan, Katolikos-Patriarcha dla Ormian katolików (patriarchat ormiańskokatlicki w Bzommar w Libanie).
Pozostali uczestnicy spotkania, to następujący patriarchowie: chaldejski Louis Raphael Sako, koptyjski Ibrahim Isaac Sidrak, maronicki kard. Bechara Butros Rai, melchicki Youssef Absi i syryjski Ignace Youssif III Younan.
W czasie obrad zostały omówione i przedyskutowane bieżące problemy Kościołów i ich misja na tym obszarze. Ich sytuacja jest tam bardzo trudna ze względu na toczące się wojny, prześladowania i dyskryminację miejscowych chrześcijan oraz związane z tym takie zjawiska, jak powszechna bieda i masowe wyjazdy chrześcijan z tych ziem, a także warunki misji Kościołów katolickich na rzecz cierpiących w regionie.
Poprzednie podobne spotkanie papieża Franciszka z patriarchami miało miejsce w 2017 roku.
na podstawie ekai.pl,
www.vaticannews.va/hy/pope/news/2020-02/hy-pope-incontro-patriarchi.html
Msza św. w święto Ofiarowania Pańskiego, w parafii Centralnej pw. św. Grzegorza z Nareku, zgromadziła wyjątkowo dużo wiernych.
W dzisiejszej homilii, ksiądz prof. Józef Naumowicz najpierw nawiązał do ewangelii na to święto [wg. ormiańskiego kalendarza liturgicznego Ofiarowanie Pańskie w tym roku przypada 1 lutego – red.], mówiąc, że Maryja i Józef mieli w sobie bardzo dużo pokory, bo robili wszystko wg i zgodnie z prawem Bożym. Zwyczaj nakazywał, aby w 40. dniu po urodzeniu, kobieta poszła do świątyni aby się oczyścić. Fakt kontaktu z krwią, co było nieuniknione w trakcie porodu, było jednoznaczne z zanieczyszczeniem rytualnym i wymagało oczyszczenia przez złożenie ofiary w świątyni. Jako ubodzy złożyli w ofierze, parę synogarlic, ptaków które są symbolem wierności. Przypomniał ksiądz o zwyczaju ofiarowywania pierwocin, również pierworodnego syna należało przeznaczyć w ofierze do świątyni, jednak Oni nie musieli Jezusa składać w ofierze, bo On do tej świątyni należał.
| ŚWIĘCI Z KALENDARZA FKiDOP 2020 - LUTY |
Ten jeden z najbardziej czczonych świętych w Armenii, a także bohater narodowych podań i tradycji, najprawdopodobniej nie był wcale Ormianinem, lecz Grekiem z Kapadocji. Niewiele wiadomo o jego pochodzeniu i wczesnych latach życia. Urodzony na przełomie III i IV w., poświęcił się karierze wojskowej. Mianowany dowódcą przez cesarza Konstantyna Wielkiego, działał w regionie Kapadocji, który graniczył z ówczesną Armenią. Tradycja mówi, że jako gorliwy chrześcijanin krzewił wiarę, głosił Ewangelię oraz wznosił kościoły.
W 361 r. cesarzem rzymskim został Julian zwany Apostatą, a to ze względu na odstępstwo od chrześcijaństwa oraz powrót do dawnych kultów pogańskich. W ciągu zaledwie dwudziestu miesięcy swojego panowania Julian walczył z chrześcijaństwem, przywracając rzymskiemu pogaństwu utraconą rangę.
(za kalendarzem FKiDOP 2020 - w j. polskim i ormiańskim)
| PARAFIA CENTRALNA |
1 LUTEGO (ŁAC. 2 LUTEGO) - ŚWIĘTO OFIAROWANIA PAŃSKIEGO (orm. Tiarnyntaracz)
MATKI BOŻEJ GROMNICZNEJ
Serdecznie zapraszam
na Mszę świętą ormiańskokatolicką
W NIEDZIELĘ 2 LUTEGO 2020 R. O GODZINIE 11.00
w Warszawie, w kaplicy Matki Bożej, ul. Łazienkowska 14
Na zakończenie Mszy św. – błogosławieństwo świec.
Można przynieść gromnice (prosimy zabezpieczyć je przed kapaniem)
oraz błogosławieństwo wiernych „świecami św. Błażeja”
(męczennik, biskup Sebasty w Armenii, patron od chorób gardła).
Po Mszy św. – ilustrowane zdjęciami spotkanie z Moniką Agopsowicz i Dankiem Deńcą, którzy opowiedzą o wspólnotach ormiańskich w Rumunii podobnych do naszych. Będziemy też gościć Sandę Jánosi z jednej z takich grup – z Gyergyószentmiklós (Gheorgheni).
Następna Msza św. ormiańskokatolicka w Warszawie – w niedzielę, 16 lutego o godz. 14.00 w Katedrze archidiecezjalnej (Kaplica Literacka) na Starym Mieście - połączona ze wspomnieniem abp. Józefa Teofila Teodorowicza i modlitwą przy jego tablicy zawieszonej przed rokiem w Katedrze.
Z modlitwą ks. Józef Naumowicz
» harmonogram Mszy Świętych w Parafii Centralnej » ogólnopolski harmonogram Mszy św.
26 STYCZNIA 2020 R. - NIEDZIELA SŁOWA BOŻEGO
|
Kim jesteśmy?
|
|
|---|---|
Jesteśmy Katolickim Kościołem Wschodnim, pełnoprawnym członem Kościoła Katolickiego, uznającym władzę i autorytet Biskupa Rzymu. Wyróżnia nas starożytny obrządek ormiański.
|
|
Obrządek ormiański
|
|
|---|---|
Obrządek ormiański wywodzi się z Armenii, z tradycji św. Bazylego. Uformowany przez św. Grzegorza Oświeciciela. Charakterystycznym wyróżnikiem jest język liturgiczny - grabar czyli język staroormiański.
|