default_mobilelogo
 
PARAFIA POŁUDNIOWA

 

28 października 2017 r. z okazji II Dnia Ormiańskiego w Oławie, zorganizowanego przez Powiatową i Miejską Bibliotekę Publiczną "Koronka" w Oławie i Fundację Armenian Foundation, w Sanktuarium NMP Matki Pocieszenia została odprawiona msza św. ormiańskokatolicka, sprawowana przez ks. prof. Józefa Naumowicza. Posługę kapłańską sprawowali również : o. Marek Miławicki, dominikanin i ks. dr Marcin Kołodziej, którzy przyjechali z Wrocławia. We mszy wział udział ambasador Armenii w Polsce, JE Edgar Gazaryan.

» cały artykuł


Siostra Przełożona Maria Trybała obdarowana modlitwą do św. Rypsymy. 17 października 2017.  Fot. Romana Obrocka
Wizerunek św. Rypsymy znajdujący się w  zbiorach Archiwum Polskich Ormian.
O siostrach Benedyktynkach z klasztoru w Wołowie, spadkobierczyniach benedyktynek ormiańskich, pisalismy kilkakrotnie. Przede wszystkim w związku z bezcennymi darami, jakie ostatnio przekazywały Fundacji Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich.
W spuściźnie po poprzedniczkach obrządku ormiańskiego siostry posiadaja kilka wyjątkowych przedmiotów. Znajduje się w niej m.in. relikwiarz z relikwiami św. Rypsymy (orm. Surp Hripsime) i św. Benedykta. Siostry czczą te relikwie, ale marzeniem siostry Marii, przełożonej wołowskiego klasztoru, było dotarcie do modlitwy do św. Rypsymy.
I udało się! Została odnaleziona w zbiorach Archiwum Polskich Ormian, w modlitewniku ormiańskim Panali arkajutian, czyli „Klucz królestwa”. Przekładu i polskiej transkrypcji dokonał prof. dr hab. Andrzej Pisowicz.
Modlitwę, ze wszelkimi informacjami, przygotowaliśmy w formie oprawionego obrazka, a także jako czterostronicową  "książeczkę", którą dostały wszytstkie siostry. Została przekazana siostrom 17 października 2017 r.  

 

 

PARAFIA POŁUDNIOWA

Zapraszamy na msze św. ormiańskokatolickie:

Sala Duszpasterstwa Akademickiego w klasztorze oo. Dominikanów,
fot. M. Ohanowicz-Tarasiuk

Oława, Dzień Ormiański 2016 r.,
fot. R. Obrocka

w Warszawie

w niedzielę 22 października 2017, godz. 11.00

w sali Duszpasterstwa Akademickiego w klasztorze oo. Dominikanów, ul. Freta 10
(wejście do klasztoru przez bramę po lewej stronie kościoła św. Jacka).

w Oławie na Dolnym Śląsku

w sobotę 28 października 2017, godz. 15.00

Sanktuarium NMP Matki Pocieszenia, Oława, pl. Św. Maksymiliana Marii Kolbego

Msza św. w ramach Dnia Ormiańskiego     » plakat

Obie msze celebrować będzie ks. prof. Józef Naumowicz,
duszpasterz Ormiańskokatolickiej Parafii Centralnej pw. św. Grzegorza z Nareku w Warszawie

 

ARMENIA

Rozpoczęcie budowy kościoła w Arpeni, jednej z górskich wiosek położonych w prowincji Szirak w Armenii, stało się możliwe, jak pisaliśmy we wcześniejszym artykuledzięki ofiarności wielu wspólnot katolickich w Polsce. Między innymi z diecezji płockiej, archidiecezji warszawskiej i archidiecezji wrocławskiej. Z tej to racji śledzimy postępy w budowie. Kościól właśnie został przykryty dachem.
Wiele jeszcze pracy przed jego budowniczymi.

» galeria
 

 

Jak przed wiekami, warszawscy Ormianie znowu znaleźli wsparcie duszpasterskie u oo. Dominikanów, którzy „przygarnęli” naszą wspólnotę w swoich murach. Tymczasowo udostępniono nam kaplicę Duszpasterstwa Akademickiego, bardzo piękne zabytkowe wnętrze, z ołtarzem w postaci renesansowego portalu z umieszczonym tam krucyfiksem. Miejsce wszystkich urzekło.

» czytaj więcej



 

Zapraszam na mszę św. ormiańskokatolicką w Warszawie w najbliższą niedzielę
8 października 2017 r., godz. 11.00
w sali Duszpasterstwa Akademickiego w klasztorze oo. Dominikanów, ul. Freta 10
(wejście do klasztoru przez bramę po lewej stronie kościoła św. Jacka).

Msza św. sprawowana będzie w intencji ks. Tadeusza Isakowicza-Zaleskiego
o zdrowie po przebytej 5 października oparacji i siły do dalszej pracy, także jako duszpasterza Ormian polskich.

Następna msza św. ormiańskokatolicka – 22 października, godz. 11.00, w tym samym miejscu.

Z modlitwą – ks. Józef Naumowicz

 

Obraz Matki Bożej Różańcowej znajdujący się w prawym bocznym ołtarzu kościoła Świętej Katarzyny w Szczebrzeszynie, pochodzący prawdopodobnie z nieistniejącego już kościoła ormiańskiego w Zamościu.

za: www.skarbnica.ormianie.pl/

W ormiańskim kościele katolickim różaniec odmawia się w maju, podczas nabożeństw majowych. Nie ma tradycji oddzielnego "miesiąca różańcowego". W kościele rzymskokatolickim październik nazywany jest miesiącem różańcowym (a dzień 7 października został ustanowiony świętem Matki Bożej Różańcowej).

Historia różańca
Tradycja monastycznej modlitwy zwraca uwagę na ciągłą potrzebę trwania w Bożej obecności. Kolejno anachoreci, benedyktyni, cystersi, kartuzi słysząc słowa: „Nieustannie się módlcie” (1Tes 5,17), na wzór Chrystusa uświęcali poszczególne pory dnia i nocy, obok Eucharystii, rozważaniem Ojcze nasz oraz modlitwą stu pięćdziesięcioma psalmami.

Wschodni chrześcijanie, wzrastając w tradycji medytacji, wprowadzili powtarzanie wybranych słów Pisma: „Boże, wejrzyj ku wspomożeniu memu” czy „Panie Jezu Chryste, zmiłuj się nade mną”. Czyniono to w rytm oddechu, posługiwano się często kamykami, by zliczyć ilość powtórzeń i pomóc w skupieniu.

W późniejszych wiekach różaniec połączy rozmaite tradycje, w tym także hezychastyczną modlitwę Jezusową. Na Zachodzie przy klasztorach w VIII i IX w. uczono świeckich wiernych oraz rozmaitych illiterati (analfabetów) modlitw, opartych na Piśmie Świętym, pobożnych hymnach, a przede wszystkim na Modlitwie Pańskiej. Taki zastępczy „psałterz” służył także mnichom, którzy nawet podczas pracy fizycznej mogli odmówić 150 modlitw – tyle, ile jest psalmów w Psałterzu.

We wtorek, 26 września 2017 r. minęło dwadzieścia pięć lat od śmierci ks. prałata Kazimierza Filipiaka, wikariusza generalnego dla wiernych i kapłanów obrządku ormiańskiego w Polsce. W tym dniu Związek Ormiański w Gdańsku zaprosił wszystkich zainteresowanych na spotkanie rocznicowe.

 

18 września, w kościele oo. Dominikanów pw.  św. Jacka, przy ul. Freta w Warszawie, odprawiona została uroczysta msza św. w obrządku ormiańskokatolickim. Przed rozpoczęciem mszy św., na ścianie przed kościołem odsłonięto, a ks. prof. Józef Naumowicz pobłogosławił, tablicę pod nazwą Zaułek Ormiański.
Mszę św. celebrował ks. Naumowicz z udziałem ks. Henryka Błaszczyka z Klebarku i dominikanina o. Marka Miławickiego z Wrocławia. Ksiądz Henryk Błaszczyk w kazaniu nawiązał do Święta Podwyższenia Krzyża, które wg. ormiańskokatolickiego kalendarza liturgicznego obchodzone było w minioną niedzielę. Mówił o znaczeniu i symbolice Krzyża ormiańskiego, o znaczeniu i wymowie chaczkarów, również obecnych w kilku miastach Polski. Wyraził też nadzieję, życząc tego środowisku warszawskich Ormian, że kolejny stanie właśnie tu, przy ścianie, na której zawisła wspomniana tablica. Przywoływał też związki Ormian z kościołem, mówił o postaciach w historii Polski, ich zasługach dla kultury i historii narodu polskiego.
Mszę uświetniał wspaniałym śpiewem liturgicznym 6 osobowy chór męski pod dyrekcję Jakuba Kopczyńskiego.
Dzięki uprzejmości ojców dominikanów po mszy odbyło się spotkanie wszystkich na niej obecnych, którzy zjechali z całej Polski do Warszawy na konferencję naukową „Ormianie polscy. Siedem wieków istnienia”,  organizowaną następnego dnia (19 września 2017) przez Senat RP we współpracy z Polską Akademią Umiejętności i Ormiańskim Towarzystwem Kulturalnym. 

» artykuł na stronie Fundacji Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich


 

» Błogosławieni, którzy umierają w Panu
List ks. Tadeusza Isakowicza-Zaleskiego
» wspomnienie

Smutna informacja, przekazana przez panią Halinę Zwiercan, obecną dyrygentkę Zespołu Madrygalistów Wrocławskich:

Ze smutkiem zawiadamiam, że dziś, 16 wrzesnia 2017 roku, wczesnym popołudniem
zmarła po ciężkiej i długiej chorobie
śp.
Małgorzata Malcher
dyrygentka, chóralna wychowanka i następczyni Mieczysława Matuszczaka,
prowadząca przez wiele lat najpierw Chór, a potem Zespół Madrygalistów Wrocławskich,
dający muzyczną oprawę mszom ormiańskokatolickim celebrowanym przez ks. Tadeusz Isakowicza-Zaleskiego.
 
Prosimy o modlitwę za Jej Duszę.
Halina Zwiercan i Madrygaliści Wrocławscy
 ♦
Pogrzeb i Msza św.
odbędą się w środę, 20 wrzesnia 2017 r.
o g. 15.20
na cmentarzu Osobowickim we Wrocławiu
 
 Śp. Małgorzata Malcher była również wieloletnią współpracownicą parafii ormiańskokatolickiej dla Polski południowej.
Chór Wrocławscy Madrygaliści ubogacał od dawna swoim pięknym śpiewem nasze wrocławskie msze ormiańskokatolickie. Przyjmował każde na nie zaproszenie. W ostatnim okresie, ze względu na chorobę, pani dyrygent śp. Małgorzata Malcher w nich nie uczestniczyła, ale zawsze o Niej pamiętaliśmy, modliliśmy się za Jej powrót do zdrowia.
WIECZNE ODPOCZYWANIE RACZ JEJ DAĆ, PANIE...  


 Przypominamy zaproszenie na uroczystą Mszę św. ormiańskokatolicką, która sprawowana bedzie w Warszawie

 w poniedziałek, 18 września 2017 roku o godzinie 19.00

 w kościele oo. Dominikanów św. Jacka, przy ul. Freta 10.

w przeddzień konferencji w Senacie RP
pt. „Ormianie polscy: siedem wieków istnienia"

Przed mszą św., ok. g. 18.30, nastąpi odsłonięcie tablicy informacyjnej "Zaułek Ormiański" przy tym kościele,
przygotowanej przez Fundację Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich.

 

» harmonogram Mszy św. dla Parafii Centralnej
» harmonogram Mszy św. ogólnopolski

 

ARMENIA


W miejscowości Arpeni, jednej z górskich wiosek położonych w prowincji Szirak w Armenii, w połowie lipca 2017 r. Katolicki Kościół Ormiański rozpoczął budowę kościoła. Stało się to możliwe dzięki ofiarności wielu wspólnot katolickich w Polsce.
Dzisiaj (koniec sierpnia 2017 r.) wyraźnie już widać jego bryłę.

Podwyższenie Krzyża Świętego (także: Pańskiego) – święto obchodzone zarówno w kościele zachodnim jak i wschodnim, związane z tradycją odnalezienia relikwii krzyża, na którym umarł Jezus Chrystus. Jest on dla chrześcijan największą relikwią.
W tym roku Święto Podwyższenia Krzyża obchodzone jest, wg ormiańskokatolickiego kalendarza liturgicznego, w niedzielę 17 września (w kosciele rzymskokatolickim zawsze 14 września).
W Kosciele ormiańskim jest jednym z sześciu najważniejszych świąt, po których następuje w poniedziałek OR MERELOC – Dzień Zaduszny.

W Święto Podwyższenia Krzyża wpatrujemy się w Ukrzyżowanego, który stał się posłuszny Ojcu niebieskiemu. Krzyż należy do tajemnicy Boga, jest wyrazem Jego miłości „do końca”. W Synu Bożym jest również nasze zbawienie. On wskazuje, że krzyż jest najświętszym znakiem, który streszcza istotę chrześcijaństwa, jest jego wyróżnikiem. Stanowi nie tylko podstawowy gest modlitwy, ale również najprostsze wyznanie wiary. Znak krzyża wielu chrześcijan nosi na piersiach, czynimy go w różnych sytuacjach naszego życia, od narodzin aż po ostatnie pożegnanie. Spotykamy go przy drogach i górskich szlakach. Krzyże zawieszamy w różnych miejscach, gdzie przebywa człowiek. Chcemy w ten sposób uświęcić przestrzeń, w której żyjemy: świątynie i kaplice, mieszkania i miejsca pracy oraz nauki, szpitale czy wreszcie cmentarze. (...)
Naśladowanie Chrystusa w codziennym dźwiganiu krzyża to zjednoczenie z Jego miłością, uczestnictwo w przemianie naszego życia. Ta droga prowadzi do narodzin nowego człowieka, stworzonego zgodnie z Bożym zamysłem. Jak zauważa kard. Joseph Ratzinger, „człowiek nie zadowala się rozwiązaniami, które nie upodabniają go do Boga. Ale wszystkie drogi wskazywane przez ‘węża’ (Rdz 3,5), to znaczy przez mądrość tego świata, okazują się zawodne. Jedyną drogą jest komunia z Chrystusem, osiągalna w życiu sakramentalnym. Naśladowanie Chrystusa to nie jest kwestia moralności, ale zagadnienie ‘misteryjne’ – połączenie działania Bożego i naszej odpowiedzi”.

za: www.liturgia.wiara.pl, z homilii ks. Leszka Smolińskiego

» artykuł przedstawiający historię Krzyża Świętego i jego kultu

30 sierpnia 2017. Z wizytą u sióstr w Wołowie. Oglądamy benedyktyńskie skarby. Od lewej: siostra Janina, Elżbieta Łysakowska, Maria Woś, siostra Maria.
Rozaliia Kajetanya Sarkisiewiczówna

Zasób Archiwum Ormian Polskich prowadzony przez Fundację Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich powiększył się o kolejne dary. Siostry Benedyktynki z klasztoru św. Józefa w Wołowie, spadkobierczynie lwowskich Benedyktynek ormiańskich, przygotowały kolejną partię spuścizny do przekazania. Część została udostępniona do skopiowania, przede wszystkim zdjęcia, w tym m.in. portret arcybiskupa Teodorowicza, w znanym ujęciu, ale z osobistą dedykacją dla Sióstr z roku 1930. Podarowane fotografie obrazują szkolne zajęcia prowadzone przez panny Benedyktynki i uroczyste chwile. Sfotografowany też został niewielkich rozmiarów obraz olejny z wizerunkiem Rozalii Kajetany Sarkisiewiczównej za młodu. Z krzyżem na piersi i pastorałem widocznym po prawej stronie obrazu. Wśród druków zwartych wyróżnia się zdekompletowana (od strony 95 do strony 740) księga „Kobieta lekarką domową”. Wyobrażamy sobie, że pewnie był to podręcznik. Praktyczne porady nie straciły na aktualności, a jak pysznie podane! Ot, choćby taka: Sypianie w otwartych szałasach powietrznych zasługuje podczas ciepłej pory roku na jak największą uwagę. Chociaż bowiem dobrze wentylowane albo przewietrzane domy w danym razie uchodzą za czyste, to jednak przyznać należy, że wstrzymują one bezpośrednie promieniowanie ziemi, nieba i drzew, jako też powietrze jakimkolwiek sposobem poruszane.
Siostrom z klasztoru w Wołowie należą się wielkie podziękowania i nie mniej wielkie wyrazy wdzięczności.

R O
Fot. R. Obrocka.
za: www.dziedzictwo.ormianie.pl

 

 

3 września odbyła się ostatnia msza św. ormiańskokatolicka w kaplicy św. Barbary. W związku z przekazaniem budynku kaplicy przez miejscową parafię na cele domu pogrzebowego, zmienia się  miejsce celebracji naszych liturgii.

Ksiądz Józef Naumowicz nawiązując do nietypowej sytuacji, zaczął dowcipnie kazanie od tego, że pierwsi chrześcijanie też modlili się w katakumbach, przy grobach zmarłych.

» czytaj więcej





 

Zapraszam na mszę św. ormiańskokatolicką w Warszawie

w niedzielę 3 wrzesnia, o godz. 11.00

kaplica przy kościele św. Barbary, ul. Wspólna 67.

                                                               Z modlitwą – ks. Józef Naumowicz

Uroczysta Msza św. ormiańskokatolicka w Warszawie, która sprawowana będzie pod przewodnictwem
abpa Rafaela Minassiana,
ordynariusza Ordynariatu Ormiańskokatolickiego dla Armenii, Gruzji, Rosji i Europy Wschodniej,
z udziałem chóru męskiego pod dyrekcją Jakuba Kopczyńskiego,

 w poniedziałek, 18 września 2017 roku o godzinie 19.00

 w kościele oo. Dominikanów św. Jacka, przy ul. Freta 10.

w przeddzień konferencji Komisji Kultury i Środków Przekazu Senatu RP
zorganizowanej we współpracy z Polską Akademią Umiejętności w Krakowie
oraz Ormiańskim Towarzystwem Kulturalnym

pt. „Ormianie polscy: siedem wieków istnienia".

Przed mszą św., ok. g. 18.30, nastąpi odsłonięcie tablicy informacyjnej "Zaułek Ormiański" przy tym kościele,
przygotowanej przez Fundację Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich.

.» harmonogram Mszy św. dla Parafii Centralnej
» harmonogram Mszy św. ogólnopolski

 


W dniach 22 sierpnia do 1 września 2017 odbywa się w klasztorze w Bzommar (Liban) doroczne spotkanie biskupów wszystkich ormiańskokatolickich eparchii
.
Przewodniczy mu Krikor Bedros XX, Katolikos-Patriarcha Cylicji dla Ormian katolików.

»
 artykuł w j. ormiańskim:
http://armenianchurchco.com/9032.html


ARMENIA

Kościół w Armenii niejednokrotnie w swojej historii był doświadczony cierpieniem, narażony na zniszczenie. Zarówno z powodów religijnych, jak i przez demoralizujący wpływ ideologii komunistycznej.
Silnym ciosem zadanym wspólnotom katolickim było trzęsienie ziemi w 1988 roku, które doprowadziło do poważnych zniszczeń, odebrało wielu rodzinom bliskich, dach nad głową ale i zburzyło wiele Świątyń, których do dzisiaj Kościół nie jest w stanie odbudować. Brak kościołów i kaplic jest jednym z najważniejszych problemów, z jakimi cały czas się boryka.

W miejscowości Arpeni, jednej z górskich wiosek położonych w prowincji Szirak w Armenii, w połowie lipca 2017 r. Katolicki Kościół Ormiański rozpoczął budowę kościoła.

PARAFIA PÓŁNOCNA

W niedzielę, 13 sierpnia 2017 roku przy ul. Mariackiej 34/36 w Gdańsku uroczyście otwarto Dom Ormiański.
W tym dniu przypada w tym roku (wg liturgicznego kalendarza ormiańskokatolickiego; obchodzone zawsze w niedzielę) święto Werapochumn - Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, połączone z tradycyjnym święceniem ziół i winogron.
Uroczystość rozpoczęła msza św. w kościele pw. Św. Piotra i Pawła (diecezjalne w Sanktuarium Matki Bożej Łaskawej z kościoła ormiańskiego w Stanisławowie) w obrządku ormiańskim. Głównym celebransem był abp Rafael Minassian, asystowało mu księża: Józef Naumowicz, Narek Mnoyan, Rafał Krawczyk, o. Masztoc Ghazaryan i Henryk Błaszczyk. Po mszy św. Arcybiskup poświęcił winogrona, zgodnie z ormiańską tradycją. 
Następnie księża i wierni przeszli na ulicę Starego Miasta – Mariacką, gdzie rozpoczęło się otwarcie siedziby Związku Ormiańskiego w Gdańsku.

» W Gdańsku - jedna uroczystość, wiele okazji
relacja z uroczystości na stronie Fundacji Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich

  » galeria i artykuł na www.gdansk.pl
» artykuł na stronie Ordynariatu Ormiańskokatolickiego dla Armenii, Gruzji, Rosji i Europy Wschodniej (w j. ormiańskim)


Obchodzona 15 sierpnia  (w niedzielę 13 sierpnia wg kalendarza ormiańskiego - WERAPOCHUMN) uroczystość Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny jest jednym z najstarszych świąt maryjnych w Kościele.
Dogmat o Wniebowzięciu NMP Papież Pius XII ogłosił w 1950 roku.
Zgodnie z magisterium Kościoła, Matka Jezusa została wzięta do nieba z duszą i ciałem. W Polsce oraz wielu krajach Europy Matka Boska Wniebowzięta uważana jest za patronkę roślinności.
Święto to w Polsce nazywane jest też Świętem Matki Boskiej Zielnej - wiąże się ze święceniem wianków czy bukietów z ziół i kwiatów.
W tradycji ormiańskiej świeci się w tym dniu zioła i winogrona.

Prawda o chwalebnym Wniebowzięciu Najświętszej Maryi Panny z duszą i ciałem jest znana w Kościele i czczona od najdawniejszych wieków. Przeświadczenie o tym, że ciało Matki Bożej nie mogło podlegać rozkładowi, tak jak ma to miejsce w przypadku wszystkich innych ludzi, podległych skutkom grzechu pierworodnego, wyrażone zostało w ciągu historii Kościoła w wielu świadectwach, wzmiankach i śladach.

» cały artykuł

Gdańsk, 13 sierpnia, niedziela, g. 12.00 mszą św. ormiańskokatolicka,
celebrowana przez abpa Rafaela Minassiana
w Sanktuarium Matki Bożej Łaskawej z kościoła ormiańskiego w Stanisławowie
w kościele św. Piotra i Pawła w Gdańsku, przy ul. Żabi Kruk 3.

Gliwice, wtorek, 15 sierpnia, g. 11.00  mszą św. ormiańskokatolicka
celebrowana przez ks. Tadeusza Isakowicza-Zaleskiego
doroczny odpust ku czci Matki Bożej Ormiańskiej z Łyśca k. Stanisławowa
w sanktuarium maryjnym przy ul. Mikołowskiej 2.

 

Zgromadzenie hierarchów Katolickiego Kościoła Ormiańskiego w klasztorze w Bzommar w dniach 3-5 sierpnia 2017 roku.
Nowe wybory na kolejny, sześcioletni okres. W centrum siedzi Krikor Bedros XX - Katolikos - Patriarcha Cylicji dla Ormian katolików.
Զմմառու Պատրիարքական Կղերի Միաբանութեան հայրերը, որոնք մասնակցեցան Ընդհանուր Ժողովին, զոր տեղի ունեցաւ Զմմառու Մայրավանքին մէջ, 3-5 Օգոստոս 2017-ին,
որուն ընթացքին տեղի ունեցաւ նոր վարչութեան մը ընտրութիւնը, վեց տարուայ աշխատանքային շրջանի համար:

Թող Տէրը անսասա՜ն պահէ Զմմառու Վանքն ու Միաբանութիւնը:

Kim jesteśmy?
Jesteśmy Katolickim Kościołem Wschodnim, pełnoprawnym członem Kościoła Katolickiego, uznającym władzę i autorytet Biskupa Rzymu. Wyróżnia nas starożytny obrządek ormiański.

czytaj więcej
Obrządek ormiański
Obrządek ormiański wywodzi się z Armenii, z tradycji św. Bazylego. Uformowany przez św. Grzegorza Oświeciciela. Charakterystycznym wyróżnikiem jest język liturgiczny - grabar czyli język staroormiański.
czytaj więcej