default_mobilelogo

W SOBOTĘ, 24 GRUDNIA 2022 R., O GODZINIE 16.30 CZASU BEJRUCKIEGO (15.30 CZASU POLSKIEGO) BĘDZIE MOŻNA ŚLEDŹIĆ NA ŻYWO ORĘDZIE KATOLIKOSA PATRIARCHY RAFAŁA PIOTRA XXI Z OKAZJI BOŻEGO NARODZENIA. TRANSMISJA BĘDZIE PROWADZONA ZA POŚREDNICTWEM LIBAŃSKICH I ZAGRANICZNYCH STACJI ORAZ POPRZEZ MEDIA SPOŁECZNOŚCIOWE.

Շաբաթ, 24 Դեկտեմբեր 2022-ին, Պէյրութի ժամանակով երեկոյեան ժամը 4:30-ին, հետեւեցէք ուղիղ հեռարձակումով Ամենապատիւ եւ Գերերջանիկ Կաթողիկոս Պատրիարք` Ռաֆայէլ Պետրոս ԻՍ-ի Սուրբ Ծննդեան Պատգամին, Լիբանանի եւ արտասահմանման հաղորդամիջոցներու եւ ընկերային ցացներու միջոցաւ։
(strona Patriarchatu Ormiańskiego Kościoła Katolickiego) 

Przed świętami Bożego Narodzenia przywołajmy wspomnienie śp. Izydora Statkiewicza (który był od zawsze związany ze środowiskiem wrocławskim Polskich Ormian, ale też warszawskim i krakowskim), jak wyglądały i jaka była atmosfera Świąt w niewielkim wrocławskim domu, w którym znalazły się po wojnie trzy rodziny polskich Ormian:
Dom pełen Ormian
Poniemiecki dom we Wrocławiu, na osiedlu Krzyki, gdzie w drugiej połowie lat pięćdziesiątych minęło nam z bratem dzieciństwo, zamieszkały rodziny ormiańskie. Na poddaszu – Maria Magdalena Romaszkan, wdowa po ziemianinie Jakubie Romaszkanie (z Pilip, pow. Kołomyja) z córką Haliną. Na naszym I piętrze – Rozalia D. z Nikosiewiczów, ur. w Kutach, siostra mojej babci Anieli. Rodzice – Kazimierz Zbigniew (ur. w Tyśmienicy, ekonomista, przeszedł szlak II Armii WP w marszu na Berlin) z żoną Ireną i my z bratem. Na parterze Antonina Moszoro z Nikosiewiczow, kolejna siostra mojej babci, jej syn Stefan M. (absolwent prawa UJK we Lwowie, uczestnik bitwy pod Monte Cassino), z żoną Stefanią i dziećmi. A więc dziewięcioro Ormian i ich potomków.
Wigilie dla wszystkich mieszkańców były wspólne: co roku naprzemian u nas i u Moszorów. Jeśli wspólna Wigilia na parterze, to I dzień Bożego Narodzenia na I piętrze, i na odwrót. Do tego w czasie Świąt, bywało, dojeżdżali kolejni (...).
Oprócz wizyty, czasem i godzinnej, ks. Jana Czaplińskiego, proboszcza naszej parafii i mojego nauczyciela religii w szkole, w okresie Świąt przyjeżdżał z Gliwic ormiański ks. Kazimierz Roszko, odprawiał mszę ormiańską w kościele św. Wojciecha lub św. Krzyża (kościół dolny), potem chodził po kolędzie i oczywiście nie omijał naszego ormiańskiego domu. (...)

 

PARAFIA CENTRALNA

W niedzielę 18 grudnia 2022 r., piątą niedzielę ormiańskiego adwentu, w kaplicy Matki Bożej, przy ul. Łazienkowskiej 14, ks. prof. Józef Naumowicz odprawił kolejną mszę św. w obrządku ormiańskim. Sprawowana była w intencji wszystkich Ormian w Polsce, ich Przyjaciół i Sympatyków, o błogosławieństwo Boże dla Wszystkich na Boże Narodzenie i na cały następny rok. Była to ostatnia mszą św. przed Bożym Narodzeniem, więc po niej dzielono się opłatkiem, składano sobie życzenia. 
Najbliższa msza św. w Warszawie, połączona z błogosławieństwem wody, odbędzie się z okazji Święta Objawienia Bożego, w piątek 6 stycznia 2023 r. godz. 11.00.

 » ogólnopolski harmonogram Mszy św.

 
12 grudnia 2022 r. przed południem Azerbejdżan zablokował drogę łączącą Stepanakert w Górskim Karabachu z miastem Goris w Armenii - jedyne połączenie Górskiego Karabachu z Armenią. Uniemożliwiony jest transport towarów z Armenii, w tym żywności i leków. Następnego dnia Azerbejdżan wstrzymał dostawy gazu z Armenii do Arcachu.
Patriarchat ormiańskiego Kościoła katolickiego opublikował oświadczenie, w którym zdecydowanie potępia przestępstwo Azerbejdżanu przeciwko prawom człowieka, jakim jest zamknięcie autostrady Stepanakert - Goris. Stwierdza w nim, że zamknięcie korytarza Berdzor (Laczyn) jest sprzeczne z postanowieniami trójstronnego porozumienia z 9 listopada 2020 r. Patriarchat zaapelował, aby strony wywiązały się ze swoich zobowiązań i natychmiast zapewniły środki do życia Ormianom, którzy są obecnie odcięci w Arcachu. Skierował również apel do społeczności międzynarodowej, ONZ i organizacji praw człowieka o działania umożliwiające przywrócenie im podstawowych praw człowieka.

Oświadczenie kończy wezwanie do modlitwy o pokój dla całego Świata, a szczególnie Armenii i Górskiego Karabachu. 

W sobotę, 17 grudnia 2022, Jego Świątobliwość Franciszek obchodził swoje 86. urodziny, z okazji których wiele osób przesłało mu życzenia. Był wśród nich również Rafał Piotr XXI, Katolikos-Patriarcha Cylicji dla Ormian katolików.
W liście skierowanym do Ojca Świętego Patriarcha złożył mu życzenia, zapewnił o modlitwie wszystkich wiernych ormiańskiego Kościoła katolickiego w jego i jego misji intencji.

 

PARAFIA CENTRALNA

Serdecznie zapraszam na Mszę św. w obrządku ormiańskim

W NIEDZIELĘ 18 GRUDNIA 2022 R. O GODZINIE 11.00
w kaplicy Matki Bożej, przy ul. Łazienkowskiej 14
Msza Święta będzie w intencji wszystkich Ormian w Polsce, ich Przyjaciół i Sympatyków,
o błogosławieństwo Boże dla Wszystkich na Boże Narodzenie i na cały Nowy Rok 2023.

Miło też będzie się spotkać  przy herbatce po Mszy świętej.

                                                   Z serdeczną pamięcią  w modlitwie - ks. Józef Naumowicz 

»  harmonogram Mszy Świętych w Parafii Centralnej                                  » ogólnopolski harmonogram Mszy św.


Miesiąc temu (12.11.22) zakończyła się w Collegium Maius wystawa czasowa „Kobiety pod znakiem Krzyża. Ormiańskie benedyktynki ze Lwowa i ich duchowość”. Towarzyszyła nam przez 3 miesiące i przyniosła wiele wrażeń artystycznych, emocji, wzruszeń. Na długo pozostanie w naszej pamięci. Cząstkę atmosfery tej wystawy niesie szczególna pieśń, nagrana specjalnie na jej potrzeby. Rozbrzmiewała w jednej z sal podczas trwania wystawy przenosząc nas do czasów, kiedy śpiewały ją benedyktynki ormiańskie. To XVIII-wieczna „Pieśń o św. Rypsymie Pannie i Męczennicy”, którą zamieszczamy na naszym FB, by do niej wracać, by przypominała nam o bohaterkach wystawy, by pozostała z nami…
O historii powstania tej pieśni, jak również o intrygującej drodze, która doprowadziła do jej nagrania i sprawiła, że zabrzmiała ona znów po ponad 100 latach na wystawie w Collegium Maius, będzie można przeczytać w artykule „XVIII-wieczna ‘Pieśń o św. Rypsymie Pannie i Męczennicy’ ocalona od zapomnienia”, który ukaże się w następnym numerze muzealnego Newslettera (19/12/2022). Zapraszamy do lektury!
Na zdjęciu: prezentowany na wystawie w Collegium Maius relikwiarz św. Rypsymy z kościoła ormiańskiego w Stanisławowie (pocz. XX w.), Fundacja Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich w Warszawie, fot. Kasia Kluza
 
 
Składamy serdeczne wyrazy współczucia
pani Halinie Zwiercan
dyrygującej chórem Wrocławscy Madrygaliści, który od wielu lat
towarzyszy nam swym śpiewem podczas mszy świętych w obrządku ormiańskim,

z powodu śmierci 6 grudnia 2022 r.
Męża,  Kazimierza

Prosimy o modlitwę, by miłosierny Bóg przyjął Jego duszę do swojego Królestwa w Niebie.
Dobry Jezu, a nasz Panie, daj Mu wieczne spoczywanie...

Wierni Ormiańskokatolickiej Parafia Południowa pw. św. Grzegorza Oświeciciela,
zamieszkujący na terenie archidiecezji wrocławskiej
 
 
W czwartek, 15 grudnia 2022 r., o godzinie 18.00
odbędzie się wykład w Czarnej Sali,
pt. Dzieje Ormian i dominikanów w Rzeczypospolitej,
a o godzinie 19.45 zapraszamy na koncert
tradycyjnej muzyki ormiańskiej pt. Blask Araratu
(Klasztor Dominikanów, parafia pw. Świętego Mikołaja w Gdańsku, ul. Świętojańska 72 ).
Kościół gdańskich dominikanów przez wiekami był miejscem pochówku wielu mieszczan, a także przedstawicieli innych grup społecznych. Niedawno badacze potwierdzili w naszym kościele pochówki polskich Ormian. Pragniemy popularyzować wiedzę o związkach Gdańska, naszego Zakonu z Ormianami dlatego serdeczne zapraszamy na wykład o. Marka Miławickiego OP z Dominikańskiego Instytutu Historycznego oraz koncert muzyki ormiańskiej.
za: FB Dominikanie, Gdańsk

 

9 grudnia (w Kościele łacińskim 8 grudnia)
Uroczystość Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Panny Maryi, Bogurodzicy

Ton anarat juchuthjan serbo kusin Mariamu Astwacacni
Տօն Անարատ Յղութեան Սրբոյ Կուսին Մարիամու Աստուածածնի

Również w tym dniu ormiańskie Siostry Niepokalanego Poczęcia NMP świętują rocznicę powstania swojego zgromadzenia (w tym roku 175 lat!), po kilkudniowych rekolekcjach odnawiają śluby zakonne.
Po uroczystej mszy św. zwykle goście są proszeni na poczęstunek w rodzinnej atmosferze. Działalność Sióstr Niepokalanego Poczęcia zaczęła się 5 czerwca 1843 roku (175-tą rocznicę uroczyście świętowano w 2018 r.), natomiast w 1847 r. Zgromadzenie zostało oficjalnie zatwierdzone i uznane - co dzisiaj świętuje.

» artykuł o uroczystości w Giumri w j. ormiańskim

Dogmat o Niepokalanym Poczęciu Maryi został ogłoszony 8 grudnia 1854 r. bullą Ineffabilis Deus przez papieża Piusa IX (1792-1878), w bazylice św. Piotra w Rzymie w obecności 54 kardynałów i 140 arcybiskupów i biskupów. Namiestnik Apostołów ustanowił 8 grudnia dniem obchodzenia uroczystości Niepokalanego Poczęcia Maryi dla całego Kościoła. Dogmat ten dotyczy ustrzeżenia Maryi od Jej poczęcia - od grzechu pierworodnego. W VII wieku w Kościele greckim, a w VIII w. w Kościele łacińskim ustanowiono święto Poczęcia Maryi.

» Uroczystość Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny (ekai.pl)
» artykuł w j. ormiańskim (VAICAN NEWS) 

ARMENIA
Silnym ciosem dla północnej Armenii, w tym dla wspólnot katolickich tych terenów, było trzęsienie ziemi w 1988 roku, które doprowadziło do poważnych zniszczeń, odebrało wielu rodzinom bliskich, dach nad głową ale i zburzyło wiele Świątyń, których do dzisiaj Kościół nie jest w stanie odbudować. Brak kościołów i kaplic jest jednym z najważniejszych problemów, z jakimi cały czas się boryka.

7 grudnia 1988 r. trzęsienie ziemi  nawiedziło północną Armenię, zabijając co najmniej 25 tysięcy ludzi i powodując ogromne zniszczenia w regionie miast: Leninakan (dziś: Giumri), Spitak i Kirowakan (dziś: Wanadzor). Akcję ratowniczą oraz sytuację ocalałych utrudniały obfite opady śniegu i niskie temperatury. Pierwszy wstrząs uderzył o godzinie 11.41 – w czasie gdy większość osób znajdowała się w pracy, a w szkołach trwały zajęcia lekcyjne. Trzęsienie trwało czterdzieści sekund i posiadało magnitudę 6,8. W około trzy sekundy później w tym samym regionie doszło do kolejnego wstrząsu (magnituda: 5,8), który dopełnił zniszczeń. (zdjęcie: ruiny XIX-wiecznego katolickiego kościoła ormiańskiego w Arpeni, prow. Szirak).

 » wspomnienia ks. Hovsepa Galstyana z tego czasu (w j.ormiańskim)
 
»
 Trzęsienie Ziemi ( Armenia 1988 r. ) - cały film (polskie napisy)

 

Zapalenie znicza pod pomnikiem abpa Teodorowicza: 
Hubert Kubicki z Matyldą i Kazimierzem oraz Miłosz Kubicki.


W niedzielę 4 dnia grudnia 2022 roku w kościele pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa w Ryczeniu ks. Ryszard Skocz odprawił Mszę świętą w intencji okolicznych górników oraz o życie wieczne dla śp. Abpa Józefa Teofila Teodorowicza w 84 rocznicę jego śmierci. Należy przypomnieć, że Dobry Pan zamknął jego oczy właśnie w dzień wspomnienia św. Barbary, patronki dobrej śmierci. W wygłoszonym kazaniu nasz proboszcz przypomniał postać arcybiskupa Teodorowicza, podkreślając jego patriotyzm, wielką wiarę i niezwykły dar kaznodziejski. (...)

3 grudnia (sobota) o godz. 17.00 w warszawskiej archikatedrze ks. prof. Józef Naumowicz odprawił mszę św. w obrządku ormiańskim, w 84. rocznicę śmierci arcybp. Józefa Teodorowicza, ormiańskokatolickiego arcybiskupa Lwowa. Podczas mszy św. śpiewał 7-osobowy chór męski, który na zakończenie wykonał utwory polskiego Ormianina, Karola Mikulego - kompozytora, ucznia i sekretarza Fryderyka Chopina, wydawcy polskiej edycji dzieł wszystkich Chopina.

Mszę św. zakończyła modlitwa przed tablicą abpa J. Teodorowicza, pobłogosławioną przez kard. K. Nycza 9 lutego 2019 r. w setną rocznicę pierwszego kazania sejmowego w odrodzonej Polsce.

» cały artykuł i galeria zdjęć

    

 

   


    

 

2 grudnia 2022 r. w siedzibie Fundacji Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich w Warszawie przy ul. Świętojerskiej 12 odbył się wernisaż wystawy "SKARBNICA POLSKICH ORMIAN". Jest to pierwsza w Polsce stała ekspozycja muzealna i otwarte miejsce spotkań, poświęcone historii i kulturze polskich Ormian.

Podczas uroczystości głos zabrał wiceminister kultury dr Jarosław Sellin. Obecni byli też duchowni - kard. Kazimierz Nycz, pełniący funkcję ordynariusza wiernych katolickiego obrządku ormiańskiego, ks. prof. Józef Naumowicz, duszpasterz ormiańskokatolickiej parafii centralnej i administrator parafii południowej, ks. prałat Cezary Annusewicz, proboszcz ormiańskokatolickiej parafii północnej. Kardynał Nycz dokonał poświęcenia ekspozycji. W wydarzeniu uczestniczyło liczne grono Znamienitych Gości zaproszonych z całej Polski.
Wydarzenie było wspaniałe i imponujące, jak i zaprezentowana wystawa. Dla szerszej publiczności będzie otwarta od 9 grudnia 2022 r.
(W najbliższym czasie dołączymy tu link do obszernej relacji i galerii.)

   

zdjęcia: Władysław Deńca i Biuro Podróży "Guide Service",
strona Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego



Tablica w archikatedrze warszawskiej, pobłogosławiona przez kard. K. Nycza
w setną rocznicę pierwszego kazania sejmowego w odrodzonej Polsce.

Serdecznie zapraszam
na Mszę św. niedzielną w obrządku ormiańskim

 3 grudnia (sobota) o godz. 17.00 
w Archikatedrze Warszawskiej, ul. Świętojańska 8
w 84. rocznicę śmierci arcybp. Józefa Teodorowicza, ormiańskokatolickiego arcybiskupa Lwowa.
Homilię wygłosi bp Michał Janocha.

 * * *

Msza św. z udziałem 7-osobowego chóru męskiego [TUTAJ nagranie koncertu z 2020 r.], który na zakończenie wykonana utwory polskiego Ormianina, Karola Mikulego. Po Mszy św. – modlitwa przed tablicą abpa J. Teodorowicza, poświęconą przez kard. K. Nycza 9 lutego 2019 r. Proszę zaprosić także przyjaciół i sympatyków Ormian i liturgii ormiańskiej.

Z serdeczną pamięcią w modlitwie 
ks. Józef Naumowicz

»  harmonogram Mszy Świętych w Parafii Centralnej                 » ogólnopolski harmonogram Mszy św.


W dniach od 2 do 4 grudnia 2022 r. w Lubelskim Centrum Konferencyjnym odbędzie się konferencja naukowa pt. “Józef Teofil Teodorowicz. Hetman Kościoła. Wódz Narodu” zorganizowana przez Instytut Pamięci i Dziedzictwa Kresowego w Lublinie. Odprawiona zostanie także msza św. (3 lub 4 grudnia) w intencji śp. Józefa Teofila Teodorowicza oraz złożony zostanie wieniec pod pomnikiem.

za stroną Fundacji Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich

» TUTAJ program

  PARAFIA POŁUDNIOWA 

Wczoraj dostaliśmy zaproszenie na tegoroczną, tradycyjną już w Ryczeniu (pow. górowski, województwo dolnośląskie) mszę św. barbórkową:
 W niedzielę 4 grudnia 2022 r. o godz. 10.30
w kościele pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa w Ryczeniu
odprawiona zostanie barbórkowa Msza św. (łac.)
w intencjach górników z Ryczenia i okolic,

oraz o dar życia wiecznego dla Abpa Józefa Teodorowicza
w 84. rocznicę Jego śmierci.

przekazane przez Marka Kubickiego,
ryczenianina, przyjaciela Ormian Polskich

Będzie to kolejna msza św. tradycyjnie odprawiana z początkiem grudnia w intencji górników. Zawsze również podczas tych barbórkowych mszy św. wspominany jest abp. Józef Teodorowicz, ostatni arcybiskup ormiańskokatolicki na terenie Rzeczypospolitej. Kilkakrotnie też mszom towarzyszyły inne wydarzenia związane z Ormianami, jak poświęcenie ustawionego obok kościoła obelisku upamiętniającego abpa Teodorowicza (w tym roku odnowiony, jedyny pomnik Arcybiskupa w Polsce!) czy zawieszenie Jego portretu w kościelnej galerii wybitnych kaznodziejów.
W Kościele w Ryczeniu ks. Tadeusz Isakowicz-Zaleski odprawiał również msze św. w obrządku ormiańskim (zdjęcie obok z 2016 r.).

» o pierwszym w Polsce pomniku abp. Teodorowicza              » o św. Barbarze, abp. Teodorowiczu i mszach św. barbórkowych


W programie DNI ORMIAŃSKICH W SOBOTĘ 3 GRUDNIA 2022 R. O GODZ. 17.00,
w Archikatedrze Warszawskiej (ul. Świętojańska 8) odprawiona zostanie 
Msza św. w obrządku ormiańskim

w 84. rocznicę śmierci ormiańskiego biskupa Lwowa JÓZEFA TEODOROWICZA z udziałem 7-osobowego chóru męskiego [TUTAJ nagranie koncertu z 2020 r.] Na zakończenie wykonane zostaną utwory polskiego Ormianina, Karola Mikulego.

RZYM

21 listopada 2022 r. Patriarcha katolikos Rafał Piotr XXI Minassian udał się z Libanu do Rzymu, gdzie weźmie udział w Międzynarodowej Konferencji Caritas. Przedstawi tam działalność tamtejszych wspólnot, szczególnie biorąc pod uwagę obecną trudną sytuację Libanu, a także w ogóle Bliskiego Wschodu, zwłaszcza Armenii.

Przed opuszczeniem lotniska w Bejrucie Patriarcha wygłosił oświadczenie z okazji Dnia Niepodległości Libanu, w którym szczególnie podkreślił, że „Nadszedł Dzień Niepodległości, a Liban staje przed kolejnymi, następującymi po sobie jedno po drugim, trudnymi wyzwaniami, stoi w obliczu jednego z najpoważniejszych kryzysów w swojej historii”.  Wezwał do modlitwy o bezpieczeństwo, pokój i niepodległość narodu libańskiego, o wybór nowego prezydenta republiki. „Aby cedr Libanu pozostał jasny na fladze Libanu”.

 » artykuł w j. ormiańskim (Vatican News)

Konferencja trwa 21-22 listopada. W skład Caritas Internationalis wchodzą 162 krajowe organizacje, które działają w 200 krajach. W obecnej konferencji bierze udział ponad 100 przedstawicieli z całego świata. We wtorek, 22 listopada, podczas zebrania Caritas Internationalis podczas konferencji pod hasłem „Wzmacnianie naszej braterskiej współpracy” przedstawiono dekret podpisany przez Jego Świątobliwości Franciszka, na mocy którego mianował nadzwyczajnego komisarza dla Caritas Internationalis, czyli międzynarodowej federacji koordynującej współpracę krajowych Caritas.
Tym specjalnym komisarzem został inżynier Pier Francesco Pinelli. Posiada on bogate doświadczenie na polu zarządzania. Pełnił już funkcję komisarza we włoskich instytucjach publicznych. Jest związany z duchowością ignacjańską, był dyrektorem jezuickiej fundacji ds. oświaty i jest wiceprzewodniczącym jezuickiej organizacji misyjnej Magis. Pomagał w kształtowaniu watykańskiej Dykasterii ds. Integralnego Rozwoju Człowieka. To właśnie ten urząd, na mocy nowej konstytucji apostolskiej dla Kurii Rzymskiej, jest odpowiedzialny za działalność międzynarodowych organizacji charytatywnych.

21 listopada 2022 r. papież Franciszek mianował nowego prefekta Dykasterii dla Kościołów Wschodnich. Został nim dotychczasowy nuncjusz apostolski w Wielkiej Brytanii  abp Claudio Gugerotti. Na tym stanowisku zastąpi kard. Leonarda Sandriego

Abp Gugerotti urodził się w 1955 r. w Weronie. Na Uniwersytecie Ca’ Foscari w Wenecji uzyskał tytuł magistra w zakresie literatury i języków wschodnich. Studia licencjackie z liturgiki odbył na Papieskim Ateneum św. Anzelma, zaś doktorat ze studiów kościelnych uzyskał na Papieskim Instytucie Wschodnim. W 1985 r. rozpoczął pracę w Kongregacji dla Kościołów Wschodnich. W 1997 r. został jej podsekretarzem. W 2001 r. Jan Paweł II mianował go arcybiskupem i nuncjuszem apostolskim w Gruzji, Armenii i Azerbejdżanie. Kontynuując służbę dyplomatyczną był kolejno przedstawicielem Papieża na Białorusi (2011 r), Ukrainie (2015 r.) i od 2020 r. w Wielkiej Brytanii. (za: Vatican News)

Kim jesteśmy?
Jesteśmy Katolickim Kościołem Wschodnim, pełnoprawnym członem Kościoła Katolickiego, uznającym władzę i autorytet Biskupa Rzymu. Wyróżnia nas starożytny obrządek ormiański.

czytaj więcej
Obrządek ormiański
Obrządek ormiański wywodzi się z Armenii, z tradycji św. Bazylego. Uformowany przez św. Grzegorza Oświeciciela. Charakterystycznym wyróżnikiem jest język liturgiczny - grabar czyli język staroormiański.
czytaj więcej