Հայ Կաթողիկէ Եկեղեցին Լեհաստանում

Św. Mesrop Masztoc (ok. 361–440)
Twórca alfabetu ormiańskiego, pisarz, tłumacz.

Z początkiem IV w. Armenia przyjęła chrześcijaństwo. W 2. połowie tego wieku, w prowincji Taron, przychodzi na świat Mesrop. Przydomek Masztoc, znaczący „rytuał”, zyska później, w związku ze swą pracą nad przekładami religijnych tekstów wczesnochrześcijańskich, w tym rytuału.
Starannie wykształcony, biegle władał językami – greckim, syryjskim i perskim. Przez ok. 5 lat pracował w kancelarii królewskiej w Waharszapacie (obecnie Eczmiadzyn). Jednak obrał duchowną drogę i wieku ok. 30 lat został mnichem, gromadząc wokół siebie uczniów. Następnie został wyświęcony na kapłana przez katolikosa Sahaka, z którym pozostawał w przyjaźni. Mesrop oddał się pracy misyjnej i ewangelizacyjnej. Trudnością był brak tekstów w rodzimym języku. Pismo Święte było czytane w kościołach w języku syryjskim lub greckim. Wspierany przez katolikosa na początku V w. ułożył alfabet, składający się z 36 liter, „doskonale odpowiadający systemowi fonetycznemu tego języka”. Teraz przyszła kolej na podjęcie wielkiego dzieła translatorskiego, aby skutecznie prowadzić pracę duszpasterską.
Nie sam Mesrop pracował nad tłumaczeniami świętych tekstów. W jego promieniującym otoczeniu dojrzewali wielcy pisarze ormiańscy epoki: Jan Mandakuni (jeden z tłumaczy Biblii, późniejszy katolikos), Eznik z Kolb (teolog, biskup Bagrawand; na polecenie Mesropa przywiózł z Edessy rękopisy Pisma Świętego), Ełisze Wardapet (teolog, biskup i historyk armeński), Koriun (jeden z tych, którzy zostali wysłani na Zachód po rękopisy Biblii) i inni.
Podjęte dzieło budziło sprzeciw kleru syryjskiego oraz Persów, którzy rozumieli syryjski, a ormiański był im obcy. Oponowali też Grecy, bo w użyciu była również Biblia w języku greckim. Jak podkreślał Koriun – biograf Mesropa – „opór ten wynikał także z faktu, że grupy te traciły w ten sposób swój wpływ na Armenię”. Dziejopisarz porównał Mesropa do Mojżesza: „jak Mojżesz dał narodowi Izraela historię, tak Mesrop dał narodowi ormiańskiemu odrębny charakter i historię”.
Pierwszy przekład został wykonany z syryjskiej Peszitty. Efekt nie zadowolił Mistrza. Satysfakcjonujące okazało się dopiero tłumaczenie Biblii z rękopisów greckich. Translatorskiego dzieła zespołu Mesropa dopełniły tłumaczenia tekstów patrystycznych oraz tekstów liturgicznych i rytuału, rozpoczął się także wielki ruch przekładowy dzieł różnorodnych literatury światowej, które przetrwały właśnie dlatego, że zostały przetłumaczone, podczas gdy oryginały ginęły w wojennych pożogach.
Tak więc w kościołach ormiańskich słowa Pisma wypowiadane są w języku ludu. Rozbrzmiewają też szarakany (hymny) tworzone przez samego Mesropa.
Najstarszy pomnik piśmiennictwa ormiańskiego to rękopis znaleziony w okładce Ewangelii Sanasarian, pochodzącej z 986 r. Tekst napisany został w V w. Ewangeliarz jest przechowywany w Matenadaranie im. Mesropa Masztoca w Erywaniu.
Początek szarakanu Mesropa Masztoca, zaczerpniętego z: Muza chrześcijańska (1985):

*

Սբ. Մեսրոպ Մաշտոց (մոտ. 361–440)
հայոց գրերի ստեղծող, գրող, թարգմանիչ

IV դարի սկզբին Հայաստանը քրիստոնեություն է ընդունում, նույն դարի երկրորդ կեսին Տարոն գավառում ծնվում է Մեսրոպը: Մաշտոց մականունը, որը նշանակում է «ծես», նա ձեռք կբերի հետագայում՝ կապված վաղ քրիստոնեական կրոնական տեքստերի թարգմանությունների հետ, այդ թվում՝ ծիսական:
Շատ լավ կրթված էր, գիտեր հունարեն, ասորերեն և պարսկերեն: Մոտ 5 տարի աշխատել է Վաղարշապատում (այժմ՝ Էջմիածին) թագավորական արքունիքում: Սակայն 30 տարեկան հասակում ընտրում է հոգևոր ուղին և դառնում վանական՝ իր շուրջը հավաքելով ուսանողներին: Այնուհետև, Սահակ կաթողիկոսի կողմից քահանա է ձեռնադրվում, ում հետ ուներ ջերմ հարաբերություններ: Մեսրոպը նվիրվում է առաքելական և ավետարանական գործին: Դժվարությունը մայրենի լեզվով տեքստերի բացակայությունն էր: Աստվածաշունչը եկեղեցիներում ընթերցվում էր ասորերեն կամ հունարեն: 5-րդ դարի սկզբին կաթողիկոսի աջակցությամբ նա կազմում է 36 տառից բաղկացած այբուբենը, որը «կատարյալ համապատասխանում էր լեզվի հնչյունական համակարգին»: Այժմ, իր հովվական գործը հաջողությամբ իրականացնելու համար, ժամանակն էր սկսել թարգմանչական մեծ գործը:
Մեսրոպը միայնակ չի աշխատել աստվածաշնչյան տեքստերի թարգմանությունների վրա: Իր պայծառ հովանու տակ աճում էին դարաշրջանի հայ մեծ գրողներ՝ Հովհան Մանդակունին (Աստվածաշնչի թարգմանիչներից մեկը, ավելի ուշ կաթողիկոս), Եզնիկ Կողբացին (աստվածաբան, Բագրավանդի եպիսկոպոս, նա Մեսրոպի պատվերով Եդեսիայից բերեց Աստվածաշնչի ձեռագրերը), Եղիշե Վարդապետ (աստվածաբան, եպիսկոպոս և հայոց պատմաբան), Կորյուն (մեկն այն անձանցից, ովքեր մեկնեցին արևմուտք՝ բերելու Աստվածաշնչի ձեռագրերը) և ուրիշներ:
Ձեռնարկված աշխատանքներին դեմ էին ասորական հոգևորականությունն ու պարսիկները, ովքեր հասկանում էին ասորերեն, իսկ հայերենը նրանց համար օտար էր: Հույները նույնպես դեմ էին արտահայտվում, քանի որ հայերի շրջանում օգտագործվում էր նաև հունարեն Աստվածաշունչը: Ինչպես ընդգծել է Կորյունը` Մեսրոպի կենսագիրը. «այս դիմադրությունը պայմանավորված էր նաև նրանով, որ այս խմբերը կորցնում էին իրենց ազդեցությունը Հայաստանի վրա»: Գրողը Մեսրոպին համեմատում է Մովսեսի հետ. «ինչպես Մովսեսը պատմություն տվեց Իսրայելի ժողովրդին, այնպես էլ Մեսրոպը հայ ժողովրդին տվեց ինքնություն և պատմություն»:
Առաջինը կատարել է ասորերեն Պեշիթոյի թարգմանությունը: Արդյունքը չի բավարարել Վարպետին: Գոհացուցիչ էր միայն Աստվածաշնչի հունարեն ձեռագրերի թարգմանությունը: Մեսրոպի խմբի թարգմանչական աշխատանքներն ավարտվում են պաթրիստական տեքստերի, հոգևոր տեքստերի և ծիսակարգերի թարգմանություններով: Սկսվում է համաշխարհային բազմազան գրական ստեղծագործությունների մեծ թարգմանական շարժում։ Որոնք գոյատևեցին հենց այն պատճառով, որ թարգմանվել էին, մինչդեռ բնօրինակները շատ դեպքերում կորան պատերազմական թոհուբոհի մեջ:
Այդպիսով, հայկական եկեղեցիներում Սուրբ Գրքի բառերը արտասանվում են ժողովրդի լեզվով: Հնչում են նաև շարականներ (օրհներգեր)՝ ստեղծված հենց Մեսրոպի կողմից:
Հայ գրականության ամենահին կոթողը՝ 986 թ. թվագրվող Սանասարյան Ավետարանի շապիկում գտնված ձեռագիրն է: Տեքստը գրվել է 5-րդ դարում: Ավետարանագիրքը պահվում է Երևանի Մեսրոպ Մաշտոցի անվ. Մատենադարանում:

Օշականի Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոց եկեղեցի , Հայաստան: Լուս.՝ Մարիա Օհանովիչ-Տարասյուկի

Święci: Tiridates III (ok. 250–330) i królowa Aszchen (przed 280–341)
Król Armenii, w 301 r. jako pierwszy władca w historii, wraz z żoną Aszchen i siostrą przyjął chrześcijaństwo.

Tiridates (Trdat) III, król Armenii, zwany również Tiridatesem Wielkim, wywodził się z dynastii ormiańskich Arsacydów. W 301 r., jako pierwszy władca w historii, wraz ze swoją żoną Aszchen i siostrą Chosrowiducht przyjął chrześcijaństwo. Według tradycji nawrócił się po cudownym uzdrowieniu dokonanym przez św. Grzegorza Oświeciciela, którego wcześniej uwięził w lochach Chor Wirap. 

Tiridates III był synem Chosroesa (Chosrowa) II i nieznanej z imienia matki zamordowanej przez Parta Anaka na rozkaz Ardaszira I w 252 r. Samego Anaka schwytano I zabito wraz z większością  rodziny, pozostał tylko jego syn Grzegorz, zwany później Oświecicielem, który schronił się w Cezarei w Kapadocji.

Tiridates jako jedyny pretendent do tronu wyjechał do Rzymu, gdzie uczył się języków, a także kształcił w taktyce wojskowej oraz znajomości prawa rzymskiego. W tym czasie jego siostra Chosrowiducht przebywała w Kapadocji u przybranych rodziców z rodu Amatuni. W 297 r. Tiridates powrócił do kraju i przy pomocy armii rzymskiej rozgromił wojska perskie, a w następnym roku objął tron. Armenia uzyskała samodzielność, chociaż pozostawała nadal w zależności od Rzymu.

W 297 r. król Tiridates III ożenił się z księżniczką Aszchen, pochodzącą z sarmackiego rodu Alanów, z którą miał trójkę dzieci: syna Chosroesa III oraz córki Salome i nieznaną z imienia, późniejszą żonę jednego z pierwszych katolikosów Armenii, św. Husika I. Zgodnie z tradycją w 301 r. para królewska przyjęła chrzest.

Z przyjęciem chrześcijaństwa przez Armenię związanych jest wiele legend, podań i opowieści. Historia nawrócenia króla i całego narodu oparta jest głównie na pracy Agathangelosa zatytułowanej Historia Ormian, napisanej w V w. Autor opowiada tam o Grzegorzu, synu Anaka, który wychowany jako chrześcijanin, chcąc zadośćuczynić za grzech ojca, dołączył do ormiańskiej armii i pracował jako sekretarz królewski. W czasie jednej z pogańskich ceremonii Tiridates nakazał Grzegorzowi położyć kwiaty u stóp pogańskiej bogini Anahit w Erizie. Grzegorz odmówił, otwarcie wyznając swoją wiarę chrześcijańską. Rozgniewany władca dowiedział się także, że Grzegorz jest synem Anaka, zdrajcy i zabójcy ojca króla. Na skutek tych wydarzeń Grzegorza poddano torturom i wrzucono do podziemnego lochu w Chor Wirap, skazując na pewną śmierć.

Kiedy Grzegorz przebywał w więzieniu, do Armenii przybyła grupa mniszek (pod przewodnictwem Gajane), które uciekały przed rzymskimi prześladowaniami chrześcijan. Tiridates sprowadził je do pałacu, a z jedną z nich, legendarnie piękną Rypsymą, zapragnął się ożenić. Spotkawszy się z odmową, król skazał kobiety na tortury i śmierć.

Wkrótce władca postradał umysł i ciężko zachorował. Według legendy zachowywał się jak dzik, błąkający się po lesie bez celu. Zaniepokojona losem brata Chosrowiducht miała sen, a w nim widzenie od Boga, że Grzegorz nadal żyje w lochu i tylko on jest zdolny ocalić króla. Po 13 latach od uwięzienia wydawało się to mało prawdopodobne. Grzegorza odnaleziono jednak żywego. Podobno uratowała go kobieta, która codziennie wrzucała do lochu bochenek chleba. Tiridates został cudownie uzdrowiony przez Grzegorza. Według tradycji stało się to właśnie w 301 r. Nawrócony król natychmiast proklamował chrześcijaństwo oficjalną religią państwową, a Grzegorz stał się pierwszym patriarchą Kościoła.

Przechodzenie z pogaństwa na chrześcijaństwo nie odbywało się w Armenii bez oporu. Tiridates resztę życia spędził na likwidowaniu starych wierzeń, niszczeniu posągów, świątyń i dokumentów. Stąd niewiele dzisiaj wiadomo o ówczesnej historii i kulturze Armenii. Król aż do śmierci w 330 r. walczył o utrwalenie wiary. Niektórzy badacze nie wykluczają, że został otruty przez swoich przeciwników.

Po śmierci króla Tiridatesa III jego żona Aszchen oraz siostra Chosrowiducht zamieszkały w Garni. Obydwie były gorliwymi chrześcijankami i donatorkami katedry oraz kościołów pw. św. Rypsymy i św. Gajane w Eczmiadzynie. Stały się ważnymi postaciami w historii Armenii.

Tiridates III, Aszchen i Chosrowiducht są świętymi Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego, a także Kościoła katolickiego i Cerkwi prawosławnej. Ich dzień przypada w sobotę po piątej niedzieli po święcie Zesłania Ducha Świętego (koniec czerwca, początek lipca) w Kościele apostolskim, w Kościele ormiańskokatolickim 10 lipca. W ikonografii przedstawiani są w tradycyjnych strojach królewskich.

*

Սրբեր՝ Տրդատ III (մոտ 250–330), Աշխեն (մինչ 280–341) և Խոսրովիդուխտ
301 թ. Հայոց թագավորն ու թագուհին, Տրդատ III-ը, պատմության մեջ առաջին կառավարիչն էր, որն ընդունեց քրիստոնեությունը: 

Տրդատ III, Հայոց արքա, նրան անվանում են նաև Տրդատ Մեծ, սերում է հայոց Արշակունիների տոհմից: 301 թվականին պատմության մեջ որպես առաջին տիրակալ իր կնոջ՝ Աշխենի և քրոջ՝ Խոսրովիդուխտի հետ միասին ընդունեց քրիստոնեություն: Ավանդույթի համաձայն նա կրոնափոխվել է եղել Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի կողմից հրաշագործ ապաքինվելուց հետո, որին նա մինչ այդ բանտարկել էր Խոր Վիրապի զնդանում:

Տրդատ III-ը Խոսրով II-ի որդին էր, ում 252 թ.-ին Արտաշես I-ի հրամանով սպանել էր Անակ Պարթևը: Ինքը՝ Անակը, գերեվարվել և սպանվել է ընտանիքի մեծ մասի հետ միասին, ողջ է մնացել միայն նրա որդին՝ Գրիգորը, որն ապաստան է գտել Կապադովկիայի Կեսարիայում, հետագայում նրան կոչել են Լուսավորիչ:

Տրդատը՝ որպես գահի միակ հավակնորդ, մեկնում է Հռոմ, որտեղ լեզուներ է սովորում, ինչպես նաև ուսանում ռազմական մարտավարություն և հռոմեական օրենսդրության իմացություն: Այդ ժամանակ նրա քույր Խոսրովիդուխտը գտնվում էր Կապադովկիայում՝ Ամատունիների խնամակալության տակ: 297 թվականին Տրդատը վերադառնում է հայրենիք և հռոմեական բանակի օգնությամբ ջախջախում պարսկական բանակին, իսկ մեկ տարի անց նստում գահին: Հայաստանը, չնայած շարունակում էր կախված մնալ Հռոմից, որոշակիորեն անկախություն է ձեռք բերում:

297 թվականին Տրդատ III-ը կնության է առնում Ալանաց թագավորի դուստր Աշխենին, որի հետ ունենում է երեք երեխա՝ որդուն Խոսրով III-ին և դուստրերին, որոնցից մեկի անունն էր Սալոմե, իսկ մյուսի անունն անհայտ է, որը Հայաստանի առաջին կաթողիկոսներից մեկի՝ սբ. Հուսիկ I-ի ապագա կինը պիտի լինի: Ըստ ավանդույթի՝ 301 թվականին թագավորական զույգն ընդունել է քրիստոնեություն:

Կան բազմաթիվ լեգենդներ և պատմություններ Հայաստանի քրիստոնեության ընդունման հետ կապված: Թագավորի և ողջ ազգի վերափոխման պատմությունը հիմնականում հիմնված է Ագաթանգեղոսի 5-րդ դարում գրված «Հայոց պատմություն» աշխատության վրա: Հեղինակն այնտեղ պատմում է Անակի որդի Գրիգորի մասին, որը դաստիարակվելով որպես քրիստոնյա և ցանկանալով քավել իր հոր մեղքերը, միացել է հայկական բանակին և աշխատել որպես արքայական քարտուղար: Երիզայում, հեթանոսական ծեսերից մեկի ժամանակ, Տրդատը հրամայում է Գրիգորին ծաղիկներ դնել հեթանոսական աստվածուհի Անահիտի մեհյանին: Գրիգորը մերժում է՝ ակնհայտ խոստովանելով իր քրիստոնեական հավատքը: Զայրացած տիրակալը տեղեկանում է նաև, որ Գրիգորը դավաճան Անակի՝ իր հորը սպանած անձի որդին է: Այս իրադարձությունների արդյունքում Գրիգորը խոշտանգվում և նետվում է Խոր Վիրապի զնդանը՝ դատապարտվելով մահվան:

Մինչ Գրիգորը բանտում էր, Հայաստան են գալիս մի խումբ միանձնուհիներ (Գայանեի գլխավորությամբ), որոնք փախուստի էին դիմել քրիստոնյաների հանդեպ հռոմեական հետապնդումներից: Տրդատը նրանց բերում է պալատ, իսկ նրանցից մեկին՝ գեղեցկուհի Հռիփսիմեին ցանկանում է կնության առնել: Մերժվելուց հետո թագավորը կանանց դատապարտում է խոշտանգումների և մահվան:

Շուտով տիրակալը խելագարվում է և ծանր հիվանդանում: Ըստ լեգենդի՝ նա իրեն վարազի պես էր պահում՝ աննպատակ թափառելով անտառում: Մտահոգված լինելով եղբոր ճակատագրով՝ Խոսրովիդուխտը երազ է տեսնում, որում Աստծուց տեսիլքը հայտնում է, թե Գրիգորը դեռ ողջ է, ապրում է զնդանում, և որ միայն նա կարող է փրկել արքային: Բանտարկությունից 13 տարի անց, դա անհավանական էր թվում: Սակայն Գրիգորին ողջ են գտնում: Ըստ լեգենդի՝ նրան փրկել է մի կին, ով ամեն օր հաց էր նետում վերևից դեպի Գրիգորի զնդանը: Գրիգորը հրաշքով ապաքինում է Տրդատին: Ավանդույթի համաձայն, դա տեղի է ունեցել 301 թվականին: Կրոնափոխ թագավորը անմիջապես քրիստոնեությունը պաշտոնապես հռչակում է պետական կրոն, իսկ Գրիգորը դառնում է Եկեղեցու առաջին հայրապետը:

Հեթանոսությունից քրիստոնեության անցումը Հայաստանում առանց դիմադրության չի լինում: Տրդատն իր կյանքի մնացած մասն անցկացրեց ոչնչացնելով հին հեթանոսական հավատալիքները՝ արձաններ, տաճարներ և փաստաթղթեր: Այստեղից է, որ այսօր շատ քիչ բան է հայտնի այն ժամանակվա Հայաստանի պատմությունից և մշակույթից: Մինչև 330 թ. իր մահկանացուն կնքելը, թագավորը պայքարում էր իր հավատքն ամրապնդելու համար: Որոշ հետազոտողներ չեն բացառում, որ նա թունավորվել է իր հակառակորդների կողմից:

Տրդատ III թագավորի մահից հետո նրա կինը՝ Աշխենը և քույրը՝ Խոսրովիդուխտը հաստատվում են Գառնիում: Նրանք երկուսն էլ նախանձախնդիր քրիստոնյաներ էին և Էջմիածնի Մայր տաճարի, Սբ. Հռիփսիմե և Սբ. Գայանե եկեղեցիների նվիրատուները:

Տրդատ III-ը, Աշխենը և Խոսրովիդուխտը Հայ Առաքելական Եկեղեցու, ինչպես նաև Կաթոլիկ և Ուղղափառ եկեղեցիների սրբեր են: Հայ Առաքելական Եկեղեցին նրանց ոգեկոչում է Հոգեգալստյան տոնի հինգերորդ շաբաթ օրը (հունիսի վերջ, հուլիսի սկիզբ), Հայ կաթողիկե եկեղեցին՝ հուլիսի 10-ին: Սրբապատկերներում նրանք պատկերված են ավանդական թագավորական զգեստներով:

Տրդատ III-ը և Աշխեն թագուհին մկրտվում են Սբ. Գրիգոր Լուսավորչի կողմից. XVIII–XIX դ.,
Լեհաստանի Հայ մշակույթի և ժառանգության հիմնադրամի արխիվ: Լուս.՝ Վլադիսլավ Դենցայի

Włoski duchowny, święty Kościoła katolickiego, założyciel zakonu teatynów;
patron bezrobotnych, bankowców, sierot i ofiar wojny; wzywany w czasie zarazy

Urodził się w rodzinie Kacpra i Marii Porto. Ojciec pochodził z miejscowości Thiene leżącej w prowincji Vicenza, stąd świętego nazywa się często Kajetanem z Tieny. Natomiast imię Kajetan (wł. Gaetano) oznacza po prostu „pochodzący z Gaety” (łac. Caieta), niewielkiego miasta portowego w regionie Lacjum.

Studiował prawo ma uniwersytecie w Padwie, gdzie w wieku 25 lat otrzymał tytuł doktora w dziedzinie prawa rzymskiego i kościelnego. Wkrótce został protonotariuszem papieża Juliusza II w Rzymie. W 1516 r. przyjął święcenia kapłańskie i odtąd niestrudzenie działał na rzecz reformy duchowieństwa. Trzy lata później powrócił do Vicenzy, gdzie wstąpił do „Bractwa świętego Hieronima” posługującego chorym i potrzebującym.

W 1523 r. znów udał się do Rzymu. Tam poznał Giovanniego Pietra Caraffę, biskupa Teate (dziś Chieti w Abruzji), późniejszego papieża Pawła IV. W 1524 r. biskup i Kajetan założyli Zgromadzenie Kleryków Regularnych, zwanych także teatynami lub kajetanami, a papież Klemens VII zatwierdził istnienie nowego zakonu, którego celem było podniesienie wykształcenia duchownych, zwłaszcza Kościołów połączonych unią ze Stolicą Apostolską, a także wspieranie życia religijnego wśród ludu. Do Polski teatyni trafili w połowie XVII w. We Lwowie prowadzili Kolegium Papieskie kształcące początkowo kler ormiański, a później także greckokatolicki; w Warszawie przy ul. Długiej prowadzili szkołę dla szlacheckiej młodzieży.

W 1527 r. w trakcie najazdu wojsk cesarskich na Rzym dom zakonny teatynów został zniszczony, sam Kajetan został ranny, a bracia, poniżeni i pobici, udali się do Wenecji. Życzliwie przyjęci, objęli klasztor pw. św. Mikołaja z Tolentino. Gdy w 1528 r. Wenecję nawiedziła dżuma i straszliwa klęska głodu, teatyni okazali się niestrudzonymi krzewicielami miłosierdzia.

Św. Kajetan, skromny i ofiarny założyciel zakonu, był wzorem dla braci. Od 1542 r. pełnił funkcję opata klasztoru w Neapolu. Tam umarł 7 sierpnia 1547 r. Przed śmiercią nakazał braciom, aby położyli go na szacie pokutnej, i tak przyjął sakrament namaszczenia chorych. Pochowano go w Bazylice di San Paolo Maggiore. Sanktuarium św. Kajetana w bazylice zdobią freski malowane przez Francesca Solimenę oraz płaskorzeźby przedstawiające żywot świętego autorstwa Domenica Antonia Vaccaro. W zakrystii kościoła znajduje się fresk z twarzą Kajetana, wykonany przez nieznanego artystę jeszcze za życia założyciela zgromadzenia teatynów.

W 1629 r. Kajetan z Tieny został beatyfikowany przez papieża Urbana VIII, w 1671 kanonizowany przez papieża Klemensa X, a dwa lata później wpisany do kalendarza rzymskiego.

W ikonografii przedstawiany przeważnie w stroju zakonnym. Jego atrybutami są: krzyż, uskrzydlone serce, lilia, ptak i księga zawierająca regułę zakonną, kłosy i róg obfitości, trupia czaszka. Artyści, zainspirowani opowieścią samego Kajetana o wizji, jakiej doświadczył w rzymskiej bazylice Santa Maria Maggiore, przedstawiali świętego także z Dzieciątkiem Jezus w ramionach lub w akcie przyjmowania Go z rąk Madonny.

Święty Kajetan był szczególnie czczony wśród polskich Ormian, a jego wizerunki często znajdowały się w kościołach ormiańskokatolickich Rzeczypospolitej.

Łaskami słynący obraz świętego znajdował się w bocznym ołtarzu kościoła ormiańskiego w Zamościu, a także w kościołach w Horodence, Kamieńcu Podolskim, Kutach, Łucku, Łyścu, Stanisławowie, Śniatynie, Żwańcu oraz we lwowskiej katedrze. Św. Kajetan został patronem ormiańskich kościołów w Raszkowie i Tyśmienicy, gdzie w wielkim ołtarzu umieszczono jego wizerunek, eksponowany w srebrnej sukience i koronach, w otoczeniu licznych wotów. Malowidło przedstawiające scenę wizji św. Kajetana znajduje się obecnie w kościele pw. św. Piotra i Pawła w Gdańsku. Przy kościele w Tyśmienicy istniało Bractwo św. Kajetana.

Imię Kajetan oraz jego żeński odpowiednik Kajetanna były niezwykle popularne wśród polskich Ormian na Kresach. Od imienia pochodzi nazwisko Kajetanowicz, którego posiadacze w większości przypadków mają korzenie ormiańskie.

Wspomnienie św. Kajetana przypada 7 sierpnia. Znane są modlitwy kierowane do niego w intencji chleba i pracy, a także Koronka w celu otrzymania łaski Opatrzności Bożej.

*

Սուրբ Կայետանոս Թիենացի (1480–1547)
իտալացի հոգևորական, կաթոլիկ եկեղեցու սուրբ, Թեատինյան միաբանության հիմնադիր,
գործազուրկների բանկիրների, որբերի և պատերազմի զոհերի հովանավորը։
Ոգեկոչվում է համաճարակի ժամանակ։

Ծնվել է Գասպար և Մարիա Պորտոների ընտանիքում: Կայետանոսի հայրը ծագում էր Վիչենցա նահանգի Թիենե քաղաքից, հետևաբար հաճախ էին նրան կոչում Կայետանոս Թիենացի: Մինչդեռ Կայետանոս (իտալ.՝ Գաետանո) անունը, պարզապես, նշանակում է «Գաետայից ծագող» (լատ.՝ Caieta), Լացիոյի շրջանի փոքր նավահանգստային քաղաքից:

Նա իրավաբանություն է ուսանել Պադուայի համալսարանում, որտեղ, որպես տաղանդավոր ուսանողի, 25 տարեկան հասակում շնորհվել է հռոմեական և եկեղեցական իրավունքի դոկտորի կոչում: Շուտով դարձել է Հռոմում Պապ Հուլիոս II-ի պրոտոնոտարիուսը: 1516 թվականին ձեռնադրվել է քահանա և սկսել է ջանասիրությամբ աշխատել հոգևորականության: Երեք տարի անց վերադարձել է Վինչենցա, որտեղ միացել է «Սբ. Հերոնիմի  եղբայրությանը»՝ ծառայելով հիվանդներին և կարիքավորներին:

1523 թվականին կրկին մեկնել է Հռոմ: Այնտեղ ծանոթացել է Թեատեի (այսօր Կիետի) եպիսկոպոս (ավելի ուշ Հռոմի Պապ Պողոս IV) Ջիովաննի Պիետրո Կարաֆայի հետ: 1524 թվականին եպիսկոպոսը և Կայետանոսը հիմնում են Կանոնավոր սեմինարականների միաբանությունը, հայտնի որպես թեատինյան կամ կայետանյան: Հռոմի Պապ Կլեմենտ VII-ը հավանություն տվեց նոր կարգերին, որոնց նպատակն էր բարձրացնել հոգևորականության կրթության մակարդակը, հատկապես Սուրբ Աթոռի հետ միությամբ կապված եկեղեցիներում, և ժողովրդի մեջ խթանել կրոնական կյանքը: Թեատինյանները Լեհաստան են հասել 17-րդ դարի կեսերին: Լվովում նրանք վարել են Պապական կոլեգիում՝ սկզբում կրթելով հայ սեմինարականներին, իսկ հետագայում նաև՝ հունակաթոլիկներին։ Վարշավայում գործել է վարժարան՝ ազնվական երիտասարդության համար:

1527 թվականին, կայսերական բանակի՝ Հռոմ ներխուժման ժամանակ, քանդվեց Թեատինյանների միաբանության տունը, ինքը Կայետանոսը վիրավորվեց, իսկ եղբայրները՝ նվաստացած և ծեծված, փախան Վենետիկ: Հանդիպելով բարյացակամ ընդունելության՝ տեղավորվեցին Տոլենտինոյի Սուրբ Նիկողայոս վանքում: Երբ 1528 թվականին ժանտախտը և սարսափելի սովը պատեցին Վենետիկը, թեատինյանները դարձան ողորմության անխոնջ քարոզիչներ:

Միաբանության հիմնադիրը՝ համեստ և նվիրված սբ. Կայետանոսը, եղբայրների համար օրինակ էր հանդիսանում:  1542 թվականից նա Նեապոլում գտնվող վանքի աբբան էր: Այնտեղ մահացավ 1547 թվականի օգոստոսի 7-ին: Մահից առաջ նա եղբայրներին պատվիրեց իրեն դնել ապաշխարության զգեստին և այդպիսով ստացավ հիվանդներին օծելու հաղորդությունը: Նա հողին է հանձնվել Սան Պաոլո Մաջորե բազիլիկում: Բազիլիկում գտնվող Սուրբ Կայետանոսի սրբավայրը զարդարված է Ֆրանչեսկո Սոլիմենայի որմնանկարներով և Դոմենիչ Անտոնիո Վակարկոյի՝ սրբի կյանքը պատկերող հարթաքանդակներով: Եկեղեցու ավանդատանն է գտնվում սբ. Կայետանոսի դեմքով մի որմնանկար՝ նկարված անհայտ նկարչի կողմից, դեռ թեատինյան միաբանության հիմնադրի կենդանության օրոք:

1629 թվականին Կայետանոս Թիենացին սրբադասվել է Հռոմի Պապ Ուրբան VIII-ի կողմից, 1671-ին կանոնականացվել է Հռոմի Պապ Կղեմես X-ի կողմից, իսկ երկու տարի անց գրանցվել հռոմեական օրացույցում:

Սրբապատկերներում սովորաբար պատկերված է կրոնական զգեստներով: Նրա ատրիբուտներն են՝ խաչը, թևավոր սիրտը, շուշանը, թռչունը և հոգևոր կանոն պարունակող գիրքը, հասկերը և առատության եղջյուրը, գանգը: Նկարիչները, ոգեշնչվելով սբ. Կայետանոսի՝ տեսիլքի մասին պատմությունից, որն ունեցել էր Հռոմի Սանտա Մարիա Մաջորե բազիլիկում, սրբին պատկերում էին նաև մանուկ Հիսուսին ձեռքին կամ Մադոննայի ձեռքերից Նրան ընդունելու տեսարանով:

Սուրբ Կայետանոսը հատուկ կերպով էր երկրպագվում լեհահայերի շրջանում, իսկ նրա պատկերները հաճախ էին հանդիպում Լեհաստանի հայ կաթոլիկ եկեղեցիներում:

Սրբի ողորմածությամբ հայտնի պատկերը գտնվում էին Զամոշչի հայկական եկեղեցու կողային խորանում, ինչպես նաև Հորոդենկայի, Կամիենիեց Պոդոլսկի, Կուտի, Լուցկի, Լիշեցի, Ստանիսլավովի, Շնյատինի և Լվովի եկեղեցիներում: Սուրբ Կայետանը դարձել է Ռաշկովի և Տիշմենիցայի հայկական եկեղեցիների հովանավորը, որտեղ գլխավոր խորանում տեղադրվել է նրա պատկերը՝ արծաթյա հագուստով և պսակներով՝ շրջապատված բազմաթիվ նվիրատվություններով: Սուրբ Կայետանոսի տեսիլքի տեսարանը պատկերող նկարը ներկայումս գտնվում է Գդանսկի Սուրբ Պողոս-Պետրոս եկեղեցում: Տիշմենիցայի եկեղեցում ժամանակին եղել է Սբ. Կայետանոսի եղբայրություն:

Կայետան և կանացի Կայետաննա անձնանունները շատ տարածված էին Կրեսների լեհահայերի շրջանում: Այդ անունից է առաջացել Կայետանովիչ ազգանունը, որի կրողներըը մեծամասամբ հայկական արմատներ ունեն:

Սբ. Կայետանոսի հիշատակի օրը՝ օգոստոսի 7-ն է: Կան հայտնի աղոթքներ, որոնք ուղղված են նրան՝ հացի ու աշխատանքի համար, ինչպես նաև Աստծո նախախնամությունը ստանալու համար աղոթք

Սբ. Կայետան Տիենեացու առեղծվածային տեսիլքը. XVIII դ. Լեհաստանի Հայ մշակույթի և ժառանգության
հիմնադրամի արխիվ: Լուս.՝ Վլադիսլավ Դենցայի

Pierwsze męczennice Armenii.

Św. Rypsyma (Hripsime) i św. Gajane oraz ich świątobliwe towarzyszki żyły w czasach, kiedy królem Armenii był Tiridates (Trdat) III (298–330), jeszcze przed przyjęciem wiary chrześcijańskiej.
„W owym czasie cesarz Dioklecjan zaczął szukać kobiety do zawarcia małżeństwa” – tak zaczyna się tekst Męczeństwo świętych Rypsymianek, który jest fragmentem Historii Armenii, napisanej przez Agatangelosa pod koniec V w. Nie wdając się w rozważanie: wiarygodność których zapisów późniejsi badacze podają w wątpliwość, dla potrzeb niniejszego opracowania przywołany tytuł jest podstawą (za: Męczeństwo świętej Rypsymy w przekładzie z języka greckiego i z przypisami Tatiany Tiszczenko-Świętorzeckiej, ze wstępem ks. Stanisława Longosza, „Vox Patrum”, nr 40–41, 2001).
Umyślni rozbiegli się po Imperium w poszukiwaniu kandydatki. Trafili także do klasztoru żeńskiego, gdzie przebywały „dziewice, zacne, roztropne i świątobliwe”. Wieść o nich, szczególnie o urodzie Rypsymy, rozpaliła wyobraźnię cesarza. Przestraszone mniszki rozpoczęły błagalne modły do Pana o moc trwania w wierze i przeciwko splugawieniu ich czystości. Następnie, uciekając, opuściły rodzinną ziemię i dotarły do Armenii, którą w owym czasie cechowała tolerancja. Upokorzony cesarz wystosował list do podległego sobie króla Tiridatesa, nakazując mu zgładzenie mniszek i odesłanie do Imperium tej „boskiej i urodziwej”. Chyba żeby Tiridates sam znalazł w niej upodobanie, wówczas może zachować ją dla siebie. Świątobliwe niewiasty, skrywszy się w tłoczni wina opodal miasta Waharszapat, „napełniały całą ziemię [Armenii] modlitwą uwielbienia Boga”, ale zostały wytropione przez królewskie sługi i pogański król zapragnął Rypsymy dla siebie. Wierności Rypsymy Boskiemu Oblubieńcowi nie zdołało skruszyć kuszenie bogactwem, królestwem i chwałą doczesną; nie zdołało łamanie postanowienia siłą. I na nic się zdało przykucie do drzwi królewskiej sypialni Gajane, która miała skłaniać swoją uczennicę do poddania się woli króla, wręcz przeciwnie – umacniała ją w świętym postanowieniu. Mocarny na polu bitwy mąż został pokonany przez dziewicę i przepędzony. Jeszcze tej samej nocy trwającą na modlitwie Rypsymę pochwycili zbrojni i wraz z towarzyszkami zgładzili w niewypowiedzianie okrutny sposób. Stało się to 26 września. A dnia następnego zginęła Gajane z pozostałymi dwiema mniszkami.

Św. Gajane

Wspomnienie świętych męczennic Kościół łaciński obchodzi 28 września, a w Kościołach ormiańskich są to święta ruchome: jednego dnia – św. Rypsymy, a następnego – św. Gajane i ich towarzyszek. W tym roku przypadają 8 i 9 czerwca.
Głównymi ośrodkami ich kultu są kościoły: św. Rypsymy, w podziemiach którego spoczywają jej szczątki, i św. Gajane – wybudowane w VII w. niedaleko katedry w Eczmiadzynie, powstałej jeszcze w IV w.

Św. Rypsyma i jej towarzyszki stoją u początku długiej listy ormiańskich męczenników za wiarę w Jezusa Chrystusa i wraz ze św. Grzegorzem Oświecicielem są podwaliną ormiańskiego chrześcijaństwa.

Były również otaczane kultem wśród Ormian polskich. Jacek Chrząszczewski (Kościoły Ormian polskich, t. I, Warszawa 2001, s. 117) odnotowuje: „We wnętrzu kościoła [w Mohylowie Podolskim] znajdował się także obraz przedstawiający Chrzest ormiańskiego króla Trdata III i królowej Aszchen, udzielany przez Św. Grzegorza Oświeciciela. Drugi obraz o tej tematyce wisiał w zakrystii. Wokół sceny głównej rozmieszczono na nim szesnaście medalionów ze scenami męczeństwa Św. Grzegorza Oświeciciela i Św. Rypsymy”. Z kolei Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego przechowuje ormiańskie velum liturgiczne (nakrycie kielichowe) m.in. z wizerunkiem świętej. W posiadaniu Panien Benedyktynek Ormiańskich we Lwowie był relikwiarz z relikwiami św. Rypsymy i św. Benedykta. Relikwiarz zapieczętowany herbem Odrowążów przechowują – i czczą – benedyktynki w klasztorze św. Józefa w Wołowie.

*

Սուրբ Հռիփսիմե և սուրբ Գայանե, III/IV դ.

Սուրբ Հռիփսիմեն և սուրբ Գայանեն, մյուս կույսերի հետ միասին, ապրել են Տրդատ 3-րդի գահակալման տարիներին (298–330), նախքան քրիստոնեության ընդունումը: 

«Այդ ժամանակ կայսր Դիոկղետիանոսը սկսեց կին փնտրել, որպեսզի ամուսնանա»,- այսպես է սկսվում «Սուրբ Հռիփսիմյան կույսերի նահատակության» տեքստը, որը Ագաթանգեղոսի «Հայոց պատմության» մասն է, գրված 5-րդ դարի վերջին: Առանց խորանալու, որ նրա գրառումների վստահելիությունը կասկածի տակ են դնում հետագա հետազոտողները, այս ուսումնասիրության նպատակների համար հիմք է հանդիսացել վերնագիրը («Սբ. Հռիփսիմեի նահատակությունը», թարգմանված հունարենից, Տատյանա Տիշչենկո-Շվենտոժեցկայի ծանոթագրություններով, հայր Ստանիսլավ Լոնգոշի նախաբանով, «Vox Patrum», թիվ 40-41, 2001):

Բանագնացները սփռվեցին ողջ կայսրությունով՝ փնտրելով թեկնածուի: Հասան նաև կանանց մենաստան, ուր ապրում էին «կույսերը՝ առաքինի, խոհեմ և սուրբ»: Նրանց մասին լուրերը, հատկապես Հռիփսմեի գեղեցկության մասին, բորբոքեցին կայսեր երևակայությունը: Վախեցած միանձնուհիները սկսեցին աղաչել Տիրոջը, որ իրենց զորություն տա՝ իրենց հավատքն ամրապնդելու և մաքրությունը չպղծելու համար: Այնուհետև, փախչելով, լքեցին հայրենի հողը և հասան Հայաստան, որն այդ ժամանակ բնութագրվում էր հանդուրժողականությամբ: Նսեմացած կայսրը նամակով դիմեց իրեն ենթակա Տրդատ թագավորին՝ հրամայելով նրան ոչնչացնել միանձնուհիներին, իսկ ահա այն «աստվածային ու չքնաղին»  ուղարկել կայսրություն: Եթե իհարկե Տրդատն ինքը նրան չհամակրի, այդ դեպքում  կարող է իրեն պահել: Սուրբ կույսերը, թաքնված լինելով Վաղարշապատ քաղաքում, «լցրել էին ամբողջ երկիրը [Հայաստանը] Աստծուն գովաբանող աղոթքով», սակայն արքայական ծառաները գտան նրանց, և հեթանոս թագավորը ցանկացավ տիրանալ Հռիփսիմեին: Հռեփսիմեի Աստծո հանդեպ հավատարմությունը չկոտրվեց հարստության, թագավորության և աշխարհիկ փառքի գայթակղությամբ: Անգամ Գայանեին թագավորական ննջասենյակի դռան վրա շղթայապատելն էր անօգուտ, ով պիտի համոզեր իր աշակերտուհուն ենթարկվել թագավորի կամքին, ընդհակառակը, նրան ամրապնդեց իր սուրբ որոշման մեջ: Իր արիությամբ և ուժով մարտի դաշտում հռչակված արքան, պարտվեց մի նազենի կույսի և դուրս մղվեց: Այդ նույն գիշերը Հռիփսմեին, որը դեռ աղոթքի մեջ էր, զինված անձինք բռնեցին և իր ընկերուհիների հետ անասելի դաժանությամբ սպանեցին: Դա տեղի ունեցավ սեպտեմբերի 26-ին: Իսկ հաջորդ օրը Գայանեն սպանվեց մյուս երկու միանձնուհիների հետ միասին:

Լատինական եկեղեցին սուրբ նահատակների հիշատակը ոգեկոչում է սեպտեմբերի 28-ին, իսկ Հայկական եկեղեցում այն հաստատուն չէ, այս տարի Սբ. Հռիփսիմեի տոնը նշվել է հունիսի 8-ին, իսկ Ս. Գայանեի և մյուս կույսերի տոնը՝ հունիսի 9-ին:

Նրանց պաշտամունքի հիմնական կենտրոններն են՝ դեռ 4-րդ դարում առաջացած և 7-րդ դարում Էջմիածնի մերձակայքում կառուցված Սբ. Հռիփսիմե և Սբ. Գայանե եկեղեցիները:

Սուրբ Հռիփսիմեն և իր ուղեկցորդուհիները Հիսուս Քրիստոսի հանդեպ հավատքի համար գտնվում են հայ նահատակների երկար ցանկի սկզբում և Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի հետ միասին, հանդիսանում են հայ քրիստոնեության հիմքը:

Նրանց երկրպագում են նաև լեհահայերի շրջանում: Յացեկ Խժոնշչևսկին (Լեհահայերի եկեղեցիներ, հատոր I, Վարշավա 2001, էջ 117) նշում է. «Եկեղեցու ներսում [Մոհիլով Պոդոլսկում] գտնվում էր նաև նկար, որը պատկերում էր հայոց Տրդատ III թագավորի և թագուհի Աշխենի մկրտությունը Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի կողմից: Այդ թեմայով երկրորդ նկարը կախված էր ավանդատանը: Հիմնական տեսարանի շուրջ կան տասնվեց մեդալիոններ՝ Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի և Սուրբ Հռիփսիմեի նահատակության տեսարաններով»: Իսկ Յագելոնյան համալսարանի թանգարանում պահվում է հայկական պաշտամունքային velum (գավաթի ծածկ) սբ. Հռիփսիմեի պատկերով: Լվովում հայ բենեդիկտուհիների մոտ էր պահվում սբ. Հռիփսիմեի և սբ. Բենեդիկտոսի մասունքները: Օդրովոնժների զինանշանով կնքված մասունքատուփը պահվում և երկրպագվում է բենեդիկտուհիների կողմից Վոլովի Սուրբ Հովսեփ վանքում:

Սուրբ նահատակ կույս:
1778 թ. նկար. Գեռլայի հայ կաթողիկե եկեղեցի, Ռումինիա. Լուս.՝ Վլադիսլավ Դենցայի