Հայ Կաթողիկէ Եկեղեցին Լեհաստանում

Włoski duchowny, święty Kościoła katolickiego, założyciel zakonu teatynów;
patron bezrobotnych, bankowców, sierot i ofiar wojny; wzywany w czasie zarazy

Urodził się w rodzinie Kacpra i Marii Porto. Ojciec pochodził z miejscowości Thiene leżącej w prowincji Vicenza, stąd świętego nazywa się często Kajetanem z Tieny. Natomiast imię Kajetan (wł. Gaetano) oznacza po prostu „pochodzący z Gaety” (łac. Caieta), niewielkiego miasta portowego w regionie Lacjum.

Studiował prawo ma uniwersytecie w Padwie, gdzie w wieku 25 lat otrzymał tytuł doktora w dziedzinie prawa rzymskiego i kościelnego. Wkrótce został protonotariuszem papieża Juliusza II w Rzymie. W 1516 r. przyjął święcenia kapłańskie i odtąd niestrudzenie działał na rzecz reformy duchowieństwa. Trzy lata później powrócił do Vicenzy, gdzie wstąpił do „Bractwa świętego Hieronima” posługującego chorym i potrzebującym.

W 1523 r. znów udał się do Rzymu. Tam poznał Giovanniego Pietra Caraffę, biskupa Teate (dziś Chieti w Abruzji), późniejszego papieża Pawła IV. W 1524 r. biskup i Kajetan założyli Zgromadzenie Kleryków Regularnych, zwanych także teatynami lub kajetanami, a papież Klemens VII zatwierdził istnienie nowego zakonu, którego celem było podniesienie wykształcenia duchownych, zwłaszcza Kościołów połączonych unią ze Stolicą Apostolską, a także wspieranie życia religijnego wśród ludu. Do Polski teatyni trafili w połowie XVII w. We Lwowie prowadzili Kolegium Papieskie kształcące początkowo kler ormiański, a później także greckokatolicki; w Warszawie przy ul. Długiej prowadzili szkołę dla szlacheckiej młodzieży.

W 1527 r. w trakcie najazdu wojsk cesarskich na Rzym dom zakonny teatynów został zniszczony, sam Kajetan został ranny, a bracia, poniżeni i pobici, udali się do Wenecji. Życzliwie przyjęci, objęli klasztor pw. św. Mikołaja z Tolentino. Gdy w 1528 r. Wenecję nawiedziła dżuma i straszliwa klęska głodu, teatyni okazali się niestrudzonymi krzewicielami miłosierdzia.

Św. Kajetan, skromny i ofiarny założyciel zakonu, był wzorem dla braci. Od 1542 r. pełnił funkcję opata klasztoru w Neapolu. Tam umarł 7 sierpnia 1547 r. Przed śmiercią nakazał braciom, aby położyli go na szacie pokutnej, i tak przyjął sakrament namaszczenia chorych. Pochowano go w Bazylice di San Paolo Maggiore. Sanktuarium św. Kajetana w bazylice zdobią freski malowane przez Francesca Solimenę oraz płaskorzeźby przedstawiające żywot świętego autorstwa Domenica Antonia Vaccaro. W zakrystii kościoła znajduje się fresk z twarzą Kajetana, wykonany przez nieznanego artystę jeszcze za życia założyciela zgromadzenia teatynów.

W 1629 r. Kajetan z Tieny został beatyfikowany przez papieża Urbana VIII, w 1671 kanonizowany przez papieża Klemensa X, a dwa lata później wpisany do kalendarza rzymskiego.

W ikonografii przedstawiany przeważnie w stroju zakonnym. Jego atrybutami są: krzyż, uskrzydlone serce, lilia, ptak i księga zawierająca regułę zakonną, kłosy i róg obfitości, trupia czaszka. Artyści, zainspirowani opowieścią samego Kajetana o wizji, jakiej doświadczył w rzymskiej bazylice Santa Maria Maggiore, przedstawiali świętego także z Dzieciątkiem Jezus w ramionach lub w akcie przyjmowania Go z rąk Madonny.

Święty Kajetan był szczególnie czczony wśród polskich Ormian, a jego wizerunki często znajdowały się w kościołach ormiańskokatolickich Rzeczypospolitej.

Łaskami słynący obraz świętego znajdował się w bocznym ołtarzu kościoła ormiańskiego w Zamościu, a także w kościołach w Horodence, Kamieńcu Podolskim, Kutach, Łucku, Łyścu, Stanisławowie, Śniatynie, Żwańcu oraz we lwowskiej katedrze. Św. Kajetan został patronem ormiańskich kościołów w Raszkowie i Tyśmienicy, gdzie w wielkim ołtarzu umieszczono jego wizerunek, eksponowany w srebrnej sukience i koronach, w otoczeniu licznych wotów. Malowidło przedstawiające scenę wizji św. Kajetana znajduje się obecnie w kościele pw. św. Piotra i Pawła w Gdańsku. Przy kościele w Tyśmienicy istniało Bractwo św. Kajetana.

Imię Kajetan oraz jego żeński odpowiednik Kajetanna były niezwykle popularne wśród polskich Ormian na Kresach. Od imienia pochodzi nazwisko Kajetanowicz, którego posiadacze w większości przypadków mają korzenie ormiańskie.

Wspomnienie św. Kajetana przypada 7 sierpnia. Znane są modlitwy kierowane do niego w intencji chleba i pracy, a także Koronka w celu otrzymania łaski Opatrzności Bożej.

*

Սուրբ Կայետանոս Թիենացի (1480–1547)
իտալացի հոգևորական, կաթոլիկ եկեղեցու սուրբ, Թեատինյան միաբանության հիմնադիր,
գործազուրկների բանկիրների, որբերի և պատերազմի զոհերի հովանավորը։
Ոգեկոչվում է համաճարակի ժամանակ։

Ծնվել է Գասպար և Մարիա Պորտոների ընտանիքում: Կայետանոսի հայրը ծագում էր Վիչենցա նահանգի Թիենե քաղաքից, հետևաբար հաճախ էին նրան կոչում Կայետանոս Թիենացի: Մինչդեռ Կայետանոս (իտալ.՝ Գաետանո) անունը, պարզապես, նշանակում է «Գաետայից ծագող» (լատ.՝ Caieta), Լացիոյի շրջանի փոքր նավահանգստային քաղաքից:

Նա իրավաբանություն է ուսանել Պադուայի համալսարանում, որտեղ, որպես տաղանդավոր ուսանողի, 25 տարեկան հասակում շնորհվել է հռոմեական և եկեղեցական իրավունքի դոկտորի կոչում: Շուտով դարձել է Հռոմում Պապ Հուլիոս II-ի պրոտոնոտարիուսը: 1516 թվականին ձեռնադրվել է քահանա և սկսել է ջանասիրությամբ աշխատել հոգևորականության: Երեք տարի անց վերադարձել է Վինչենցա, որտեղ միացել է «Սբ. Հերոնիմի  եղբայրությանը»՝ ծառայելով հիվանդներին և կարիքավորներին:

1523 թվականին կրկին մեկնել է Հռոմ: Այնտեղ ծանոթացել է Թեատեի (այսօր Կիետի) եպիսկոպոս (ավելի ուշ Հռոմի Պապ Պողոս IV) Ջիովաննի Պիետրո Կարաֆայի հետ: 1524 թվականին եպիսկոպոսը և Կայետանոսը հիմնում են Կանոնավոր սեմինարականների միաբանությունը, հայտնի որպես թեատինյան կամ կայետանյան: Հռոմի Պապ Կլեմենտ VII-ը հավանություն տվեց նոր կարգերին, որոնց նպատակն էր բարձրացնել հոգևորականության կրթության մակարդակը, հատկապես Սուրբ Աթոռի հետ միությամբ կապված եկեղեցիներում, և ժողովրդի մեջ խթանել կրոնական կյանքը: Թեատինյանները Լեհաստան են հասել 17-րդ դարի կեսերին: Լվովում նրանք վարել են Պապական կոլեգիում՝ սկզբում կրթելով հայ սեմինարականներին, իսկ հետագայում նաև՝ հունակաթոլիկներին։ Վարշավայում գործել է վարժարան՝ ազնվական երիտասարդության համար:

1527 թվականին, կայսերական բանակի՝ Հռոմ ներխուժման ժամանակ, քանդվեց Թեատինյանների միաբանության տունը, ինքը Կայետանոսը վիրավորվեց, իսկ եղբայրները՝ նվաստացած և ծեծված, փախան Վենետիկ: Հանդիպելով բարյացակամ ընդունելության՝ տեղավորվեցին Տոլենտինոյի Սուրբ Նիկողայոս վանքում: Երբ 1528 թվականին ժանտախտը և սարսափելի սովը պատեցին Վենետիկը, թեատինյանները դարձան ողորմության անխոնջ քարոզիչներ:

Միաբանության հիմնադիրը՝ համեստ և նվիրված սբ. Կայետանոսը, եղբայրների համար օրինակ էր հանդիսանում:  1542 թվականից նա Նեապոլում գտնվող վանքի աբբան էր: Այնտեղ մահացավ 1547 թվականի օգոստոսի 7-ին: Մահից առաջ նա եղբայրներին պատվիրեց իրեն դնել ապաշխարության զգեստին և այդպիսով ստացավ հիվանդներին օծելու հաղորդությունը: Նա հողին է հանձնվել Սան Պաոլո Մաջորե բազիլիկում: Բազիլիկում գտնվող Սուրբ Կայետանոսի սրբավայրը զարդարված է Ֆրանչեսկո Սոլիմենայի որմնանկարներով և Դոմենիչ Անտոնիո Վակարկոյի՝ սրբի կյանքը պատկերող հարթաքանդակներով: Եկեղեցու ավանդատանն է գտնվում սբ. Կայետանոսի դեմքով մի որմնանկար՝ նկարված անհայտ նկարչի կողմից, դեռ թեատինյան միաբանության հիմնադրի կենդանության օրոք:

1629 թվականին Կայետանոս Թիենացին սրբադասվել է Հռոմի Պապ Ուրբան VIII-ի կողմից, 1671-ին կանոնականացվել է Հռոմի Պապ Կղեմես X-ի կողմից, իսկ երկու տարի անց գրանցվել հռոմեական օրացույցում:

Սրբապատկերներում սովորաբար պատկերված է կրոնական զգեստներով: Նրա ատրիբուտներն են՝ խաչը, թևավոր սիրտը, շուշանը, թռչունը և հոգևոր կանոն պարունակող գիրքը, հասկերը և առատության եղջյուրը, գանգը: Նկարիչները, ոգեշնչվելով սբ. Կայետանոսի՝ տեսիլքի մասին պատմությունից, որն ունեցել էր Հռոմի Սանտա Մարիա Մաջորե բազիլիկում, սրբին պատկերում էին նաև մանուկ Հիսուսին ձեռքին կամ Մադոննայի ձեռքերից Նրան ընդունելու տեսարանով:

Սուրբ Կայետանոսը հատուկ կերպով էր երկրպագվում լեհահայերի շրջանում, իսկ նրա պատկերները հաճախ էին հանդիպում Լեհաստանի հայ կաթոլիկ եկեղեցիներում:

Սրբի ողորմածությամբ հայտնի պատկերը գտնվում էին Զամոշչի հայկական եկեղեցու կողային խորանում, ինչպես նաև Հորոդենկայի, Կամիենիեց Պոդոլսկի, Կուտի, Լուցկի, Լիշեցի, Ստանիսլավովի, Շնյատինի և Լվովի եկեղեցիներում: Սուրբ Կայետանը դարձել է Ռաշկովի և Տիշմենիցայի հայկական եկեղեցիների հովանավորը, որտեղ գլխավոր խորանում տեղադրվել է նրա պատկերը՝ արծաթյա հագուստով և պսակներով՝ շրջապատված բազմաթիվ նվիրատվություններով: Սուրբ Կայետանոսի տեսիլքի տեսարանը պատկերող նկարը ներկայումս գտնվում է Գդանսկի Սուրբ Պողոս-Պետրոս եկեղեցում: Տիշմենիցայի եկեղեցում ժամանակին եղել է Սբ. Կայետանոսի եղբայրություն:

Կայետան և կանացի Կայետաննա անձնանունները շատ տարածված էին Կրեսների լեհահայերի շրջանում: Այդ անունից է առաջացել Կայետանովիչ ազգանունը, որի կրողներըը մեծամասամբ հայկական արմատներ ունեն:

Սբ. Կայետանոսի հիշատակի օրը՝ օգոստոսի 7-ն է: Կան հայտնի աղոթքներ, որոնք ուղղված են նրան՝ հացի ու աշխատանքի համար, ինչպես նաև Աստծո նախախնամությունը ստանալու համար աղոթք

Սբ. Կայետան Տիենեացու առեղծվածային տեսիլքը. XVIII դ. Լեհաստանի Հայ մշակույթի և ժառանգության
հիմնադրամի արխիվ: Լուս.՝ Վլադիսլավ Դենցայի

Pierwsze męczennice Armenii.

Św. Rypsyma (Hripsime) i św. Gajane oraz ich świątobliwe towarzyszki żyły w czasach, kiedy królem Armenii był Tiridates (Trdat) III (298–330), jeszcze przed przyjęciem wiary chrześcijańskiej.
„W owym czasie cesarz Dioklecjan zaczął szukać kobiety do zawarcia małżeństwa” – tak zaczyna się tekst Męczeństwo świętych Rypsymianek, który jest fragmentem Historii Armenii, napisanej przez Agatangelosa pod koniec V w. Nie wdając się w rozważanie: wiarygodność których zapisów późniejsi badacze podają w wątpliwość, dla potrzeb niniejszego opracowania przywołany tytuł jest podstawą (za: Męczeństwo świętej Rypsymy w przekładzie z języka greckiego i z przypisami Tatiany Tiszczenko-Świętorzeckiej, ze wstępem ks. Stanisława Longosza, „Vox Patrum”, nr 40–41, 2001).
Umyślni rozbiegli się po Imperium w poszukiwaniu kandydatki. Trafili także do klasztoru żeńskiego, gdzie przebywały „dziewice, zacne, roztropne i świątobliwe”. Wieść o nich, szczególnie o urodzie Rypsymy, rozpaliła wyobraźnię cesarza. Przestraszone mniszki rozpoczęły błagalne modły do Pana o moc trwania w wierze i przeciwko splugawieniu ich czystości. Następnie, uciekając, opuściły rodzinną ziemię i dotarły do Armenii, którą w owym czasie cechowała tolerancja. Upokorzony cesarz wystosował list do podległego sobie króla Tiridatesa, nakazując mu zgładzenie mniszek i odesłanie do Imperium tej „boskiej i urodziwej”. Chyba żeby Tiridates sam znalazł w niej upodobanie, wówczas może zachować ją dla siebie. Świątobliwe niewiasty, skrywszy się w tłoczni wina opodal miasta Waharszapat, „napełniały całą ziemię [Armenii] modlitwą uwielbienia Boga”, ale zostały wytropione przez królewskie sługi i pogański król zapragnął Rypsymy dla siebie. Wierności Rypsymy Boskiemu Oblubieńcowi nie zdołało skruszyć kuszenie bogactwem, królestwem i chwałą doczesną; nie zdołało łamanie postanowienia siłą. I na nic się zdało przykucie do drzwi królewskiej sypialni Gajane, która miała skłaniać swoją uczennicę do poddania się woli króla, wręcz przeciwnie – umacniała ją w świętym postanowieniu. Mocarny na polu bitwy mąż został pokonany przez dziewicę i przepędzony. Jeszcze tej samej nocy trwającą na modlitwie Rypsymę pochwycili zbrojni i wraz z towarzyszkami zgładzili w niewypowiedzianie okrutny sposób. Stało się to 26 września. A dnia następnego zginęła Gajane z pozostałymi dwiema mniszkami.

Św. Gajane

Wspomnienie świętych męczennic Kościół łaciński obchodzi 28 września, a w Kościołach ormiańskich są to święta ruchome: jednego dnia – św. Rypsymy, a następnego – św. Gajane i ich towarzyszek. W tym roku przypadają 8 i 9 czerwca.
Głównymi ośrodkami ich kultu są kościoły: św. Rypsymy, w podziemiach którego spoczywają jej szczątki, i św. Gajane – wybudowane w VII w. niedaleko katedry w Eczmiadzynie, powstałej jeszcze w IV w.

Św. Rypsyma i jej towarzyszki stoją u początku długiej listy ormiańskich męczenników za wiarę w Jezusa Chrystusa i wraz ze św. Grzegorzem Oświecicielem są podwaliną ormiańskiego chrześcijaństwa.

Były również otaczane kultem wśród Ormian polskich. Jacek Chrząszczewski (Kościoły Ormian polskich, t. I, Warszawa 2001, s. 117) odnotowuje: „We wnętrzu kościoła [w Mohylowie Podolskim] znajdował się także obraz przedstawiający Chrzest ormiańskiego króla Trdata III i królowej Aszchen, udzielany przez Św. Grzegorza Oświeciciela. Drugi obraz o tej tematyce wisiał w zakrystii. Wokół sceny głównej rozmieszczono na nim szesnaście medalionów ze scenami męczeństwa Św. Grzegorza Oświeciciela i Św. Rypsymy”. Z kolei Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego przechowuje ormiańskie velum liturgiczne (nakrycie kielichowe) m.in. z wizerunkiem świętej. W posiadaniu Panien Benedyktynek Ormiańskich we Lwowie był relikwiarz z relikwiami św. Rypsymy i św. Benedykta. Relikwiarz zapieczętowany herbem Odrowążów przechowują – i czczą – benedyktynki w klasztorze św. Józefa w Wołowie.

*

Սուրբ Հռիփսիմե և սուրբ Գայանե, III/IV դ.

Սուրբ Հռիփսիմեն և սուրբ Գայանեն, մյուս կույսերի հետ միասին, ապրել են Տրդատ 3-րդի գահակալման տարիներին (298–330), նախքան քրիստոնեության ընդունումը: 

«Այդ ժամանակ կայսր Դիոկղետիանոսը սկսեց կին փնտրել, որպեսզի ամուսնանա»,- այսպես է սկսվում «Սուրբ Հռիփսիմյան կույսերի նահատակության» տեքստը, որը Ագաթանգեղոսի «Հայոց պատմության» մասն է, գրված 5-րդ դարի վերջին: Առանց խորանալու, որ նրա գրառումների վստահելիությունը կասկածի տակ են դնում հետագա հետազոտողները, այս ուսումնասիրության նպատակների համար հիմք է հանդիսացել վերնագիրը («Սբ. Հռիփսիմեի նահատակությունը», թարգմանված հունարենից, Տատյանա Տիշչենկո-Շվենտոժեցկայի ծանոթագրություններով, հայր Ստանիսլավ Լոնգոշի նախաբանով, «Vox Patrum», թիվ 40-41, 2001):

Բանագնացները սփռվեցին ողջ կայսրությունով՝ փնտրելով թեկնածուի: Հասան նաև կանանց մենաստան, ուր ապրում էին «կույսերը՝ առաքինի, խոհեմ և սուրբ»: Նրանց մասին լուրերը, հատկապես Հռիփսմեի գեղեցկության մասին, բորբոքեցին կայսեր երևակայությունը: Վախեցած միանձնուհիները սկսեցին աղաչել Տիրոջը, որ իրենց զորություն տա՝ իրենց հավատքն ամրապնդելու և մաքրությունը չպղծելու համար: Այնուհետև, փախչելով, լքեցին հայրենի հողը և հասան Հայաստան, որն այդ ժամանակ բնութագրվում էր հանդուրժողականությամբ: Նսեմացած կայսրը նամակով դիմեց իրեն ենթակա Տրդատ թագավորին՝ հրամայելով նրան ոչնչացնել միանձնուհիներին, իսկ ահա այն «աստվածային ու չքնաղին»  ուղարկել կայսրություն: Եթե իհարկե Տրդատն ինքը նրան չհամակրի, այդ դեպքում  կարող է իրեն պահել: Սուրբ կույսերը, թաքնված լինելով Վաղարշապատ քաղաքում, «լցրել էին ամբողջ երկիրը [Հայաստանը] Աստծուն գովաբանող աղոթքով», սակայն արքայական ծառաները գտան նրանց, և հեթանոս թագավորը ցանկացավ տիրանալ Հռիփսիմեին: Հռեփսիմեի Աստծո հանդեպ հավատարմությունը չկոտրվեց հարստության, թագավորության և աշխարհիկ փառքի գայթակղությամբ: Անգամ Գայանեին թագավորական ննջասենյակի դռան վրա շղթայապատելն էր անօգուտ, ով պիտի համոզեր իր աշակերտուհուն ենթարկվել թագավորի կամքին, ընդհակառակը, նրան ամրապնդեց իր սուրբ որոշման մեջ: Իր արիությամբ և ուժով մարտի դաշտում հռչակված արքան, պարտվեց մի նազենի կույսի և դուրս մղվեց: Այդ նույն գիշերը Հռիփսմեին, որը դեռ աղոթքի մեջ էր, զինված անձինք բռնեցին և իր ընկերուհիների հետ անասելի դաժանությամբ սպանեցին: Դա տեղի ունեցավ սեպտեմբերի 26-ին: Իսկ հաջորդ օրը Գայանեն սպանվեց մյուս երկու միանձնուհիների հետ միասին:

Լատինական եկեղեցին սուրբ նահատակների հիշատակը ոգեկոչում է սեպտեմբերի 28-ին, իսկ Հայկական եկեղեցում այն հաստատուն չէ, այս տարի Սբ. Հռիփսիմեի տոնը նշվել է հունիսի 8-ին, իսկ Ս. Գայանեի և մյուս կույսերի տոնը՝ հունիսի 9-ին:

Նրանց պաշտամունքի հիմնական կենտրոններն են՝ դեռ 4-րդ դարում առաջացած և 7-րդ դարում Էջմիածնի մերձակայքում կառուցված Սբ. Հռիփսիմե և Սբ. Գայանե եկեղեցիները:

Սուրբ Հռիփսիմեն և իր ուղեկցորդուհիները Հիսուս Քրիստոսի հանդեպ հավատքի համար գտնվում են հայ նահատակների երկար ցանկի սկզբում և Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի հետ միասին, հանդիսանում են հայ քրիստոնեության հիմքը:

Նրանց երկրպագում են նաև լեհահայերի շրջանում: Յացեկ Խժոնշչևսկին (Լեհահայերի եկեղեցիներ, հատոր I, Վարշավա 2001, էջ 117) նշում է. «Եկեղեցու ներսում [Մոհիլով Պոդոլսկում] գտնվում էր նաև նկար, որը պատկերում էր հայոց Տրդատ III թագավորի և թագուհի Աշխենի մկրտությունը Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի կողմից: Այդ թեմայով երկրորդ նկարը կախված էր ավանդատանը: Հիմնական տեսարանի շուրջ կան տասնվեց մեդալիոններ՝ Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի և Սուրբ Հռիփսիմեի նահատակության տեսարաններով»: Իսկ Յագելոնյան համալսարանի թանգարանում պահվում է հայկական պաշտամունքային velum (գավաթի ծածկ) սբ. Հռիփսիմեի պատկերով: Լվովում հայ բենեդիկտուհիների մոտ էր պահվում սբ. Հռիփսիմեի և սբ. Բենեդիկտոսի մասունքները: Օդրովոնժների զինանշանով կնքված մասունքատուփը պահվում և երկրպագվում է բենեդիկտուհիների կողմից Վոլովի Սուրբ Հովսեփ վանքում:

Սուրբ նահատակ կույս:
1778 թ. նկար. Գեռլայի հայ կաթողիկե եկեղեցի, Ռումինիա. Լուս.՝ Վլադիսլավ Դենցայի

Franciszkanin, prezbiter i Doktor Kościoła

Naznaczony był wieloma łaskami bożymi: darem bilokacji, czytania w ludzkich sumieniach, proroctwa, uzdrawiania chorych, wskrzeszania zmarłych, co przełożyło się na najkrótszy proces kanonizacyjny w historii Kościoła katolickiego. W niecały rok od śmierci Antoniego, 30 maja 1232 r., papież Grzegorz IX zaliczył go w poczet świętych, wyznaczając dzień 13 czerwca na jego wspomnienie.

Żarliwy kaznodzieja, autor erudycyjnych Kazań, określanych „jako traktat doktryny świętej opartej na Piśmie świętym”. Jego nauczanie skierowane było do współbraci zakonnych oraz wiernych, licznie się gromadzących.

Urodził się w Lizbonie jako Fernando Martins de Bulhões. Rodzice jego – Marcin i Maria – należeli do portugalskiego rycerskiego rodu i posiadali prawdopodobnie znaczny majątek, więc uzdolnionemu młodzieńcowi mogli zapewnić staranne wychowanie i wykształcenie. Gruntowne wykształcenie teologiczne zdobył w klasztorze św. Krzyża w Coimbrze w ciągu ośmiu lat studiów. „Tutaj […] pogłębił i utrwalił swoje powołanie zakonne i kapłańskie, wszedł w prawdziwy kontakt z Bogiem, i nauczył się odczytywać Jego natchnienia. Tu odkrył również źródło, z którego odtąd czerpać będzie obficie: Pismo święte. Tak często było ono jego lekturą, że nauczył się go prawie na pamięć”. Święcenia kapłańskie otrzymał w 1219 r., a rok później wstąpił do zakonu franciszkanów.

Tak przygotowany wypełniał swoje powołanie przez kolejne 12 lat żywota. Jest niezwykle popularnym świętym, zaraz po Matce Bożej, na całym świecie. Szczególnym kultem cieszy się w Polsce. Jedyne w historii miejsce objawień leży właśnie w Polsce: 8 maja 1664 r. na Łysej Górze w Radecznicy święty ukazał się tkaczowi Szymonowi.

Dla Ormian polskich zamieszkałych na Kresach jego moc była bezdyskusyjna.

„W roku bieżącym [1931] – pisał Stanisław Donigiewicz w „Posłańcu św. Grzegorza” – cały świat katolicki obchodzi uroczyście siedemsetną rocznicę jednego z największych i najbardziej czczonych świętych, wielkiego misjonarza i cudotwórcy, św. Antoniego z Padwy. […] Czasy św. Antoniego, choć o siedem wieków od nas odległe mają wiele […] cech wspólnych z czasami dzisiejszemi […] zaznacza się wyraźnie upadek wiary, rozprzężenie obyczajów, i wprost – spoganienie społeczeństw i narodów. Kościół katolicki, zdając sobie sprawę z powszechnego niemal, tak groźnego zaniku etyki chrześcijańskiej i moralności […] stawia w tym roku przed oczy świetlaną postać gorącego orędownika dusz ludzkich […] Św. Antoni jest, był i pozostanie na zawsze  dla Ormian polskich najlepszym patronem”.

Z kolei Jacek Chrząszczewski (Kościoły Ormian polskich, Warszawa 2001), opisując obiekty sakralne związane ze św. Antonim: kościoły, kaplice, dzwonnice, wylicza ich łącznie dwadzieścia sześć. Z tego w ośmiu święty miał swoje wizerunki, przede wszystkim w ołtarzach; w samych Kutach znajdowały się dwa przedstawienia: obraz w ołtarzu bocznym – uważany powszechnie za łaskami słynący, oraz postać świętego widniejąca w jednej z czterech scen na sklepaniu prezbiterium.

Do historii przeszła popularność kuckich odpustów odbywających się 13 czerwca, na które co roku zjeżdżali Ormianie z najodleglejszych zakątków. Zawierzanie mocy św. Antoniego było tak wielkie, że w pamięci wielu kościół ormiańskokatolicki w Kutach był pod jego wezwaniem, choć nie był on patronem nominalnym. Kościół rzymskokatolicki w Obornikach Śląskich, w którym odbyło się wiele wydarzeń upamiętniających kucką społeczność ormiańską, w tym księdza Samuela Manugiewicza, ma dwóch patronów: św. Judę Tadeusza i św. Antoniego Padewskiego. Od 13 czerwca 2019 r. został ustanowiony Sanktuarium św. Antoniego Padewskiego, a patron czczony jest przed obrazem przywiezionym z klasztoru Bernardynów w Husiatynie.

W ikonografii przedstawiany jest w habicie franciszkańskim, z Dzieciątkiem Jezus na ręku, lilią, księgą, sercem, ogniem, bochnem chleba, osiołkiem, rybą…

Patron osób i rzeczy zaginionych, nie tylko materialnych, franciszkanów, antoninek, licznych parafii, kościołów i bractw; dzieci, górników, małżeństw, narzeczonych, położnic, ubogich, podróżnych. W Kutach był czczony jako „uniwersalny święty, czy przyczyniający się do odzyskania zguby, czy powracający zdrowie, czy wreszcie strzegący dobytku od pożarów, jednym słowem odpowiada On, i odpowiada prośbom i modłom swoich szczególnych czcicieli, t.j. parafian kościoła ormiańskiego…”

*

 Սուրբ Անտոնիո Պադովացի (1195–1231)
ֆրանցիսկյան միաբանության անդամ, պրեսբիտեր և Եկեղեցու ուսուցիչ

Նա օժտված էր բազում աստվածային շնորհքներով՝ բիլոկացիայի, մարդկային խղճի ընթերցման, մարգարեության, հիվանդներին բժշկելու, մահացածներին հարություն տալու շնորհներով, ինչը հանգեցրեց կաթոլիկ եկեղեցու պատմության մեջ ամենաարագ կանոնիկացմանը: Անտոնիոյի մահից մեկ տարի անց՝ 1232 թվականի մայիսի 30-ին, Հռոմի Պապ Գրիգոր IX-ը նրան սրբադասեց և հունիսի 13-ը նշանակեց իր հիշատակի օր:

Նա եռանդուն քարոզիչ էր, «սրբի դոկտրինայի տրակտատ՝ ավետարանի  հիման վրա» կոչված խորագիտական քարոզությունների հեղինակը: Նրա ուսմունքը ուղղված էր եղբայր կրոնավորներին և մեծաթիվ հավաքույթների հավատացյալներին:

Ծնվել է 1195 թվականին Լիսաբոնում` որպես Ֆերնանդո Մարտինս դե Բույո։ Նրա ծնողները` Մարտինը և Մարիան, սերում էին պորտուգալական ասպետական տոհմից և, հավանաբար, ունեին զգալի հարստություն, ուստի կարող էին տաղանդավոր երիտասարդին ապահովել ճիշտ դաստիարակությամբ և կրթությամբ: Անտոնիոն ութ տարի ուսանել է Կոիմբրայի Սուրբ Խաչ վանքում՝ ստանալով հիմնավոր աստվածաբանական կրթություն: «Այստեղ […] նա խորացրեց և ամրապնդեց իր կրոնական և քահանայական կոչումը, Աստծո հետ իրական կապի մեջ մտավ և սովորեց կարդալ Նրա ոգեշնչումները: Այստեղ նա նաև բացահայտեց մի աղբյուր, որից այսուհետ պետք է առատորեն օգտվեր՝ Աստվածաշունչը: Այնքան հաճախ էր ընթերցանում այն, որ գրեթե անգիր է սովորում»: 1219 թվականին նա ձեռնադրվել է քահանա, իսկ մեկ տարի անց միացել  Ֆրանցիսկյան կարգին:

Այսպես պատրաստված իրականացնում է իր կյանքի կոչումը ևս 12 տարի: Նա ամբողջ աշխարհում շատ հայտնի սուրբ է, անմիջապես Աստվածամորից հետո: Նա առանձնահատուկ պաշտամունք է վայելում Լեհաստանում:  Պատմության մեջ նրա միակ հայտնության վայրը գտնվում է Լեհաստանում: 1664 թվականի մայիսի 8-ին Լիսա Գուռայի ստորոտին գտնվող Ռադեչնիցայում սուրբ Անտոնիոն հայտնվել է ջուլհակ Շիմոնին:

Կրեսերում ապրող լեհահայերի համար նրա զորությունն անվիճելի էր:

Ստանիսլավ Դոնիգևիչը «Սուրբ Գրիգորի սուրհանդակում» գրում է. «Այս տարի [1931թ.] ամբողջ կաթոլիկ աշխարհը նշում է մեծագույն և հարգված սրբերից մեկի՝ մեծ միսիոներ և հրաշագործ սբ. Անտոնիո Պադովացու  700-ամյակը:

 [...] Սուրբ Անտոնիոյի ժամանակները, չնայած մեզանից յոթ դար հետ են, ունեն շատ […] ընդհանրություններ այսօրվա ժամանակների հետ […] հստակ ընդգծվում  են

 հավատքի անկումը, սովորույթների քայքայումը և, ուղղակի, հասարակությունների և ժողովուրդների հեթանոսացումը: Կաթոլիկ եկեղեցին, տեղյակ լինելով քրիստոնեական էթիկայի և բարոյականության գրեթե համընդհանուր կորստի մասին […], այս տարի առաջ է բերում մարդկային հոգիների եռանդուն պաշտպանի լուսավոր կերպարը [...] Սուրբ Անտոնիոն եղել  է և միշտ էլ կլինի լեհահայերի լավագույն հովանավորը»:

Իր հերթին, Յացեկ Խժոնշչևսկին (Լեհահայերի եկեղեցիները, Վարշավա 2001) նկարագրելով Սուրբ Անտոնիոյի անվան հետ կապվող սրբավայրերը՝ եկեղեցիներ, մատուռներ, զանգակատներ, թվարկում է ընդհանուր առմամբ քսանվեցը: Դրանցից ութի մեջ սուրբն ուներ իր պատկերները՝ հիմնականում խորանների վրա. միայն Կուտիում երկու պատկեր կար՝ կողային խորանի նկարը, որը հրաշագործ է համարվում, և խորանի կամարակապի չորս տեսարաններից մեկում սրբի պատկերը:

Պատմություն են դարձել հունիսի 13-ին տեղի ունեցող կուտիական ուխտագնացությունները, որոնց ժամանակ ամեն տարի հավաքվում էին ամենահեռավոր անկյուններից եկած հայերը: Կուտիի Հայ կաթողիկե եկեղեցին, շատերի հիշողության մեջ, նվիրված էր Սուրբ Անտոնիոյին, չնայած որ  նա եկեղեցու անվանական հովանավորը չէր: Օբորնիկիում գտնվող Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցին, որը բազմիցս հյուրընկալել է կուտիական հայ համայնքին նվիրված միջոցառումները, այդ թվում և Հայր Սամուել Մանուգևիչին, երկու հովանավոր ունի՝ Սուրբ Հուդա Թադեոսը և Սուրբ Անտոնիո Պադովացին: 2019 թվականի հունիսի 13-ից հռչակվեց Սուրբ Անտոնիո Պադովացու սրբավայրը, ում  երկրպագում են Հուսյատինում գտնվող բեռնարդինների վանքից բերված կտավի առջև:

Սրբապատկերներում նա պատկերվում է ֆրանցիսկյան կապայով(հաբիթ)՝ Մանուկ Հիսուսին գրկում, շուշանով, գրքով, սրտով, կրակով, հացով, էշով, ձկնով ...

Հովանավորն է կորսված անձանց ու իրերի, ոչ միայն նյութական, ֆրանցիսկյանների, բազմաթիվ ծխերի, եկեղեցիների և եղբայրությունների. երեխաների, հանքափորների, ամուսնությունների, հարսնացուների, մանկաբարձների, աղքատների, ճանապարհորդների: Կուտիում նրան երկրպագում էին որպես «ունիվերսալ սրբի, որն օգնում է թե՛ կորուստը վերգտնելուն, թե՛ առողջությունը վերականգնելուն, թե՛, վերջապես, հրդեհներից գույքը պաշտպանելուն, մի խոսքով, պատասխանում է Նա, և պատասխանում է իր հատուկ երկրպագուների, այսինքն՝ հայկական եկեղեցու ծխականների, խնդրանքներին ու աղոթքներին... »: 

Ֆրանցիսկյան միաբանության անդամ, պրեսբիտեր և Եկեղեցու ուսուցիչ:
Ռաֆալ Հաջևիչ, XIX դ.. Վարշավայի սբ. Անտոնիո եկեղեցի: Լուս.՝ Վիկտոր Զդրոևսկու:

Apostołowie, patroni Armenii, święci Kościoła katolickiego, Cerkwi prawosławnej i Ormiańskiego Kościoła Apostolskiego

Św. Bartłomiej Apostoł – patron rzeźników, garbarzy, introligatorów, siodlarzy, szewców, tynkarzy, górników, krawców, piekarzy, sztukatorów, bartników, pszczelarzy, właścicieli winnic, grzybiarzy i rolników; wzywany w przypadku chorób nerwowych, konwulsji i chorób skóry.

W Ewangeliach święty występuje pod dwoma imionami: Bartłomieji i Natanael. Imię Barłomiej pochodzi z języka aramejskiego i znaczy syn Tolomaja, hebrajski Natanael znaczy tyle, co Bóg dał. Wbrew apokryfom, a zgodnie z krytyką biblijną, chodzi o jedną i tę samą osobę, i takie stanowisko ostatecznie zajął Kościół. Istnieją hipotezy, że cud w Kanie Galilejskiej miał miejsce na weselu Natanaela-Bartłomieja. Historycy Kościoła nie są zgodni co do tego, gdzie święty głosił nauki Chrystusa. Wymieniane są Indie, Etiopia, Arabia Saudyjska, Mezopotamia.

Z apokryfów o św. Bartłomieju zachowały się we fragmentach Ewangelia Bartłomieja, Apokalipsa Bartłomieja oraz Męka Bartłomieja Apostoła. Św. Bartłomiej miał głosić Ewangelię w Armenii, gdzie zyskał sławę dzięki zdolnościom uzdrawiania chorych. Podobno uwolnił od opętania córkę króla Polimiusza i nawrócił na wiarę chrześcijańską całą królewską rodzinę. Pogański kapłan, brat króla, podburzył go przeciw apostołowi, którego pojmano w mieście Albanopolis i skazano na tzw. perską karę śmierci. Był żywcem obdarty ze skóry, rozpięty na krzyżu głową w dół, a następnie ścięty.

Relikwie św. Bartłomieja w 410 r. przeniesiono z Albanopolis do Majafarquin, następnie do Dare w Mezopotamii i Anastazjopolis we Frygii. W VI w. przewieziono je na Wyspy Liparyjskie, skąd w 838 r. trafiły do Benewentu. Część relikwii cesarz Otton III przeniósł do ufundowanego przez siebie kościoła w Rzymie na Wyspie Tyberyjskiej. W Polsce relikwie świętego znajdują się w Sanktuarium NMP Matki Sprawiedliwości i Miłości Społecznej w Piekarach Śląskich. Św. Bartłomiej Apostoł stał się patronem wielu świątyń chrześcijańskich, także w Polsce. W Armenii, w historycznej prowincji Vaspurakan (obecnie w Turcji), w XIII w. powstał klasztor św. Bartłomieja, zgodnie z tradycją zbudowany w miejscu męczeństwa apostoła. 

Św. Juda Tadeusz Apostoł – patron spraw trudnych i beznadziejnych, szpitali i personelu medycznego.

Imię Juda pochodzi od hebrajskiego słowa jehudah, czyli chwała Jahwe, Tadeusz zaś wywodzi się od aramejskiego tadda, czyli pierś, i oznacza kogoś godnego czci, odważnego. Św. Juda Tadeusz był bratem św. Jakuba Młodszego (nazywany jest Judą Jakubowym) i krewnym Jezusa.

Według tradycji ormiańskiej św. Juda Tadeusz ok. 44 r. trafił do Armenii, gdzie dokonywał wielu cudów i nawróceń na chrześcijaństwo. Pośród nawróconych była też księżniczka Sanducht – córka króla Sanatruka, skazana przez pogańskiego ojca na śmierć. Z jego rozkazu poniósł śmierć także św. Juda Tadeusz. Zgodnie z tradycją, w miejscu jego męczeństwa i śmierci w Artaz (obecnie Iran) powstał kościół, a następnie klasztor, który do dzisiaj jest celem pielgrzymek ormiańskich wiernych. Relikwie świętego znajdują się w Bazylice św. Piotra w Rzymie.

Według niektórych przekazów św. Bartłomiej i św. Juda Tadeusz spotkali się w Armenii i razem nauczali. W kościołach ormiańskich św. Tadeusz przedstawiany jest ze sztyletem (narzędziem swego męczeństwa) oraz włócznią (to narzędzie Męki Pańskiej święty przyniósł ze sobą do Armenii; dziś relikwiarz z grotem włóczni przechowywany jest w skarbcu katedry w Eczmiadzynie). Św. Bartłomiej trzyma w ręku obraz Matki Boskiej, z którym przybył, oraz nóż rzeźniczy (narzędzie męczeńskiej śmierci).

W ikonografii zachodniej św. Tadeusza zobaczymy także z pałką lub włócznią w ręku, w czerwonej szacie lub w brązowo-czarnym płaszczu z mandylionem (obrazem oblicza Jezusa). Św. Bartłomiej przedstawiany jest z kordelasem do zdzierania skóry oraz jako postać z widoczną tkanką mięśniową lub skórą trzymaną w ręku.

W Kościele katolickim święto liturgiczne Judy Tadeusza obchodzone jest 28 października, a św. Bartłomieja Apostoła – 24 sierpnia. W Kościele ormiańskim wspomnienie św. Judy Tadeusza i św. Sanducht przypada 29 lipca, zaś w Ormiańskim Kościele Apostolskim święto patronów obchodzone jest 1 grudnia.

*

Սուրբ Առաքյալներ՝ Բարդուղիմեոս (մհցծ. մոտ 70 թ.) և Թադեոս (մհցծ. մոտ 80 թ.)
Հայաստանում քրիստոնեության տարածողները, Կաթոլիկ, Ուղղափառ և Հայ Առաքելական Եկեղեցու սրբեր

Սբ. Բարդուղիմեոս առաքյալ – գինեգործների, գյուղատնտեսների, մեղվապահների, մսագործների, հացթուխների, դերձակների և այլ արհեստավորների հովանավորը։ Նրան են աղոթքով դիմում նյարդային և մաշկային հիվանդությունների դեպքում։

Ավետարանում հանդիպում է երկու անվամբ՝ Բարդուղիմեոս և Նաթանայել։ Բարդուղիմեոս անունը արամեերեն լեզվից է ծագում և նշանակում է Տոլոմայի որդի, իսկ եբրայերեն Նաթանայելը նշանակում է այնքան, որքան Աստված է տվել։ Չնայած այս ապոկրիֆին, խոսքը նույն անձի մասին է, և այդպիսի վերջնական որոշում է ընդունել Եկեղեցին։ Ենթադրություններ կան, որ Կանայի հրաշքը Նաթանայել- Բարդուղիմեոսի հարսանիքին է կատարվել։ Եկեղեցու պատմության հետազոտողները միակարծիք չեն, թե որտեղ է քարոզել Հիսուսի ուսմունքը Բարդուղիմեոս առաքյալը։ Թվարկվող երկրների շարքում են՝ Հնդկաստանը, Եթովպիան, Սաուդյան Արաբիան, Միջագետքը։

Սբ. Բարդուղիմեոսի մասին ապոկրիֆներից պահպանվել են՝ «Ավետարան ըստ Բարդուղիմեոսի», «Աշխարհի վերջը ըստ Բարդուղիմեոսի» և «Բարդուղիմեոս առաքյալի չարչարանքները»։ Սբ. Բարդուղիմեոսը քարոզչություն է իրականացրել Հայաստանում, որտեղ ճանաչում է ձեռք բերել, քանի որ կարողացել է բուժել հիվանդներին։ Հավանաբար փրկել է Պոլեմիուսի աղջկան և դարձի է բերել ողջ արքայական ընտանիքին։ Իսկ արքայի եղբայրը, որը հեթանոս քուրմ էր, դավեր է նյութեր առաքյալի դեմ, որին բռնել են «Albanopolis» քաղաքում և մահվան են դատապարտել։ Կենդանի-կենդանի մորթազերծ են արել և գլխատել են։

Սբ. Բարդուղիմեոսի մասունքները 410 թ. «Albanopolis»-ից տեղափոխել են «Majafarquin», հետո՝ Միջագետքի Դարե քաղաքը, այնուհետև՝ Փռյուգիայի «Anastazjopolis»։ 6-րդ դարում դրանք տեղափոխվել են Լիպարյան կղզիներ, որտեղից էլ 838 թ. հասել են Իտալիա՝ Բենևենտո։ Մասունքների մի մասը կայսր Օտտոն 3-րդը տեղափոխել է Հռոմում իր կառուցած եկեղեցի։ Լեհաստանում նրա մասունքներից պահվում են Պեկարի Շլոնսկիե բնակավայրի Սուրբ Կույս Մարիամ Աստվածածնի վանք-սրբավայրում (Sanktuarium NMP Matki Sprawiedliwości i Miłości Społecznej w Piekarach Śląskich)։ Սբ. Բարդուղիմեոսը հանդիսանում է բազմաթիվ քրիստոնեական սրբավայրերի հովանավորը, նաև Լեհաստանում։ Պատմական Հայաստանի Վասպուրական նահանգում 13-րդ դարում կառուցվել է Սբ. Բարդուղիմեոսի վանական համալիրը։

Սբ. Թադևոս (Ղեբեոս, Հուդա Յակովբոս) առաքյալ – դժվար և անհնարին հարցերի, հիվանդանոցների և բուժական անձնակազմի հովանավոր

«Թադեոս» անվամբ Ավետարանիչներից առաքյալին կոչում է միայն Մարկոսը։ Մատթեոս Ավետարանիչը անվանում է. «Ղեբեոս, որ Թադեոս կոչվեց»։ Առաքյալը Ղեբեոս (եբր.՝ «սիրտ») է անվանված նաև Մատթեոսի մոտ որոշ աննշան ձեռագրերում։ Ղուկաս և Հովհաննես Ավետարանիչները առաքյալին անվանում են Հուդա (եբր.՝ «գովելի», «հռչակավոր»)՝ «Հակոբի որդի Հուդա»։ Սբ. Թադեոսը հանդիսանում է Սբ. Հակոբ Կրտսերի եղբայրը և Հիսուսի արյունակիցը։

Ըստ հայկական ավադապատումի սբ. Թադեոսը Հայաստան է եկել մոտ 44 թ., որտեղ բազում հրաշքներ է գործել և քրիստոնեական ուսմունքով դարձի է բերել շատերին։ Նրանց թվում է եղել արքայադուստր Սանդուխտը՝ Սանատրուկ թագավորի աղջիկը, որին հեթանոս հայրը մահվան է դատապարտել։ Նրա հարամանով է սպանվել նաև սբ. Թադեոսը։ Համաձայն ավանդույթի այդ վայրում՝ Արտազում (ներկայումս գտնվում է Իրանի տարածքում) եկեղեցի է կառուցվել, որը հետագայում դարձել է վանական համալիր ու մինև հիմա հանդիսանում է ուխտագնացությունների վայր։ Սբ. Թադեոսի մասունքներից պահվում են Հռոմի Սբ. Պետրոս բազիլիկ եկեղեցում։

Որոշ աղբյուրների համաձայն Սբ. Բարդուղիմեոսը և Սբ. Պետրոսը հանդիպել են Հայաստանում և միասին են քրիստոնեություն քարոզել։ Հայկական եկեղեցիներում Սբ. Թադեոսը պատկերվում է դաշույնի և տեգի հետ, վերջինը ինքն է իր հետ տարել Հայաստան որպես Տիրոջ տանջանքների գործիք, այժմ գտնվում է Էջմիածնի տաճարի գանձարանում։ Սբ. Բարդուղիմեոսը պատկերվում է ձեռքին Աստվածածնի նկարով, որն իր հետ է բերել և մեծ դանակի հետ, որը իր նահատակության գործիքն է եղել։

Արևմտյան սրբապատկերներում Սբ. Թադևոսին կարելի է տեսնել ձեռքին փայտ կամ նիզակ, կարմիր զգեստով և շագանակագույն-սև թիկնոցով։ Սբ. Բարդուղիմեոսը ներկայացվում է մորթին հանելու համար նախատեսված դանակով, կամ ձեռքին մորթի։

Կաթոլիկ եկեղեցում Սբ. Թադեոսին նվիրված տոնը նշվում է հոկտեմբերի 28-ին, իսկ Սբ. Բարդուղիմեոս առաքյալինը՝ օգոստոսի 24-ին։ Հայ Առաքելական եկեղեցին երկու առաքյալների տոնը նշում է դեկտեմբերի 1-ին, իսկ Հայ կաթողիկե եկեղեցին հուլիսի 29-ին։